Menig bezoeker van Japan zal het hoge niveau van etiquette zeker eens zijn opgevallen. Deze hoog ontwikkelde omgangsvormen doordringen de manier waarop men zit, staat, wandelt, buigt en bepalen grotendeels de dagelijkse maaltijd. Deze in veel andere landen vrij alledaagse gebruiken werden in de Tokugawa-periode (1603-1868) in Japan verfijnd totdat ze de vorm en essentie aannamen van ceremoniële handelingen. De samurai (krijgersklasse) namen er de tijd voor om zich in deze elegantie te bekwamen en aldus buitengewone fysieke vaardigheden te ontwikkelen. Met name in gevechten kon men menig vijand verslaan door gebruik te maken van nauwkeurige bewegingen. Het beheersen van de samurai-etiquette werd bekend onder de noemer shitoyaka, dat zoveel betekent als elegantie of gepolijst gedrag. Het grote publiek denkt vaak dat dit in het huidige Japan alleen nog tot uiting komt in traditionele sporten zoals boogschieten en judo. De volledige Japanse samenleving is echter nog steeds doortrokken van shitoyaka. In dit artikel zal ik een aantal hedendaagse voorbeelden geven.

Veel buitenlanders waarderen de shitoyaka die ze tegenkomen, maar zijn zich niet bewust van de werkelijke betekenis en de enorme hoeveelheid tijd en energie die aan het cultiveren van dergelijk hoogstaand gedrag is besteed. Tot overmaat van ramp denkt men vaak ook nog dat het verfijnde gedrag iets is uit het verleden en vooral voor toeristen levend wordt gehouden. Het belangrijkste punt van de shitoyaka is echter dat deze gedetailleerde etiquette nog steeds het gedrag van de hedendaagse beoefenaar beïnvloedt. Het gaat niet alleen om zichtbare manieren, maar evenzeer om de zelfdiscipline, de studie en de oefening die nodig is om een hoogstaand niveau te bereiken. Uiteraard is dit van grote invloed op het karakter van een persoon.

Deze grote mate van zelfbeheersing en verfijnd karakter geeft de meeste Japanners een ontegenzeggelijk voordeel als zij zich moeten verhouden met minder gemanierde buitenlandse culturen. Onbewust beïnvloedt het tot in de puntjes geformaliseerde en verfijnde gedrag van de Japanners de manier waarop buitenlanders hen behandelen aanzienlijk. Dit staat dan betrekkelijk los van het werkelijke karakter van de persoon in kwestie. Vaak doen westerlingen die in hun eigen land bot en ongemanierd zouden zijn in onderhandelingen met Japanners hun uiterste best om zich aan de Japanse shitoyaka aan te passen.

De grote beheersing en importantie van shitoyaka betekent echter niet dat alle Japanners uitermate beleefde mensen zijn. Goede manieren maken niet per se de man. Een goedgemanierd persoon kan net als ieder ander minder nobele bedoelingen hebben. Maar veelal pikken mensen die in hun vroege jeugd goede manieren werden bijgebracht een goede moraal op naarmate hun leven vordert. Zolang de Japanners door zullen gaan met het ondernemen van dappere pogingen om het shitoyaka-aspect van hun cultuur te beschermen tegen erosie van buitenaf, zullen ze een speciaal voordeel hebben vergeleken met sommige andere volkeren. Dit gaat zowel op voor sociale situaties op school alsook in bedrijfsomgevingen waar mensen eerder geneigd zijn zaken te doen als zij op beleefde en vriendelijke wijze tegemoet worden getreden.

Op de foto: een oudere Japanner dirigeert op shitoyaka-wijze met subtiele handgebaren en beleefde buigingen auto’s een parkeerterrein op. Zijn rituele dans midden op de weg is een feest voor het oog en wervend voor de toeristische attractie waar hij naartoe leidt. Daarnaast speelt hij ook voor instant politieman aangezien de weg in kwestie onoverzichtelijk is. De weggebruikers herkennen echter de shitoyaka-vaardigheden van deze oudere heer en zullen hem niet van zijn tabi (sokken) rijden.