Op 1 april 2019 werd de naam van de regeerperiode van keizer Naruhito onthuld: Reiwa. Met het aftreden van Akihito komt er namelijk een eind aan Heisei, een tijdperk dat in totaal 31 jaar heeft geduurd. Waar komt het gebruik vandaan, hoe wordt een naam gekozen, en hoe wordt er op de nieuwe naam gereageerd?
Ditmaal was er, in tegenstelling tot bij andere troonswisselingen, meer dan genoeg tijd om een nieuwe naam te bedenken. Een aftredende keizer is namelijk een zeldzaamheid in Japan; het protocol schrijft voor dat hij tot de dood op de Chrysantentroon blijft zitten. In de 2000-jarige geschiedenis van het Japans Keizerlijk huis kwam het dan ook slechts een paar keer voor dat een keizer aftrad. Akihito, die al een paar keer ziek was, is echter lichamelijk op. Hij heeft daarom van het Japanse kabinet, bij monde van premier Shinzo Abe, toestemming gekregen om met pensioen te gaan. Dat ging niet zonder slag of stoot, want aan het Japanse keizerlijk hof gaat verandering erg langzaam, maar eind april is het dan toch zover: Naruhito bestijgt op 59-jarige leeftijd de troon, Akihito gaat op 85-jarige leeftijd met pensioen. Zoals Beatrix na haar aftreden weer prinses werd, krijgt ook hij dan een nieuwe titel: Jōkō, een afkorting die voluit ‘emeritus keizer’ betekent. Hetzelfde geldt voor zijn vrouw Michiko, die Jōkōgō, ‘emeritus keizerin’ wordt.
Een eeuwenoud gebruik
De eerste gengō, ‘naam van een tijdperk’, werd bedacht door keizer Kōtoku – een gebruik dat hij importeerde uit China. Hij stelde, onbedoeld, gelijk een aantal spelregels op: ten eerste hoefde de naam van het tijdperk niet overeen te komen met de naam van de keizer. Kōtoku koos namelijk voor Taika, oftewel ‘de grote hervorming’. Vervolgens bepaalde hij, wederom onbewust, dat een periode niet per definitie hoefde te eindigen met de dood van een keizer: toen hij in 650 een bijzondere vogel ontving uit één van de Japanse provincies, was hij daarmee zo ingenomen dat hij prompt besloot de Taika-periode te beëindigen. Van 650 tot 654 leefden de Japanners daarom in het tijdperk Hakuchi, oftewel ‘de witte fazant’.
Kōtoku bedacht de eerste twee periodenamen volgens de overlevering zelf, maar door de jaren heen ging de keizerlijke hofhouding zich er steeds meer mee bemoeien – die hadden daar ook toen al een handje van. Dit vertraagde het proces aanzienlijk, soms zo erg dat een periodenaam pas twee jaar na een troonsbestijging bekend kon worden gemaakt. Het aantreden van een nieuwe keizer was altijd een reden om een nieuwe naam te verzinnen, maar ook minder heuglijke gebeurtenissen als natuurrampen vormden soms een aanleiding. Ook in het eerste, vijfde en 58e jaar van de zestigjarige cyclus, een in Oost-Azië veelgebruikte manier om de jaren te tellen, werd vaak een nieuwe naam gekozen; deze getallen werden gezien als onheilspellend. Op deze manier moest dat worden afgewend.
Meiji-hervormingen
In 1868, zo’n 1200 jaar en ruim 240 periodenamen later, kwam aan die wildgroei echter een einde. Eén jaar na het aantreden van keizer Mutsuhito, de overgrootvader van Akihito, besloot de Japanse regering namelijk dat per keizer nog maar één naam zou worden gebruikt. Daarnaast moest een nieuwe naam vanaf de volgende keizer direct na het aantreden ingaan. De regeerperiode van Mutsuhito kreeg de naam Meiji, wat ‘heldere staat’ of ‘heldere politiek’ betekent. Daarmee werd een signaal afgegeven: na meer dan 250 jaar te zijn geregeerd door het Tokugawa-shogunaat, een militaire dictatuur, en afgesloten te zijn geweest van de wereld, was het tijd voor openheid, hervormingen en modernisering.
Een ander gebruik dat tijdens de regeerperiode van Mutsuhito werd ingevoerd, is de postume toekenning van de naam van de regeerperiode aan de keizer. Sinds zijn overlijden spreken Japanners daarom van keizer Meiji; tot het zover is staat een keizer puur bekend als ‘keizer’ – het gebruiken van de eigenlijke naam wordt als oneerbiedig beschouwd. Meiji’s derde zoon en troonopvolger Yoshihito staat volgens deze regel bekend als keizer Taishō, wat ‘grote rechtvaardigheid’ betekent. En in het geval van diens eerste zoon en opvolger Hirohito wordt alleen nog gesproken van keizer Shōwa. Dat kan worden vertaald als ‘periode van stralend Japan’, maar sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt – en dat is te begrijpen – bijna altijd gekozen voor ‘periode van verlichte vrede’. Toen Akihito in 1989 zijn vader opvolgde, werd gekozen voor het eenduidige Heisei, vrij vertaald ‘vrede overal’.
Reiwa: gelukkige harmonie
Maar genoeg over het verleden – terug naar nu! Voorgaande periodenamen kwamen vaak uit Chinese literatuur, maar met ‘Reiwa’ koos men voor het eerst een Japanse bron: de naam is ontleend aan de Man’yoshū, de oudste collectie van Japanse gedichten, gecompileerd in 759. Omdat het zulke oude taal betreft, zijn de karakters niet eenvoudig in samenstelling te vertalen. In de dichtregel staan ze voor respectievelijk ‘geluk’ en ‘vrede’ of ‘harmonie’. Een anoniem comité koos de naam uit vijf opties, door klassieke literatuurwetenschappers zorgvuldig geselecteerd. Dit gebeurde in een kamer in het kantoor van premier Abe, beveiligd tegen afluisterapparatuur. De negen leden mochten geen smartphone of andere mobiele apparatuur bij zich dragen. In het onwaarschijnlijke geval dat er toch een naam zou lekken, zou deze onmiddellijk worden teruggetrokken.
“Wanneer mensen hun harten samenbrengen, voedt dat de cultuur op een prachtige manier. Dat is de betekenis van Reiwa”, zei premier Abe in een eerste commentaar. “Het symboliseert onze diepgaande gedeelde cultuur en lange traditie […] Zoals de prachtig bloeiende kersenbloesems na bittere kou de komst van de lente aankondigen, kunnen alle Japanners hoop koesteren voor de toekomst en hun eigen bloesem laten bloeien.” Volgens Abe “staat ons land voor een grote verandering, maar er zijn veel Japanse waarden die niet zouden moeten vervagen. We zijn trots op onze geschiedenis, cultuur en traditie, en deze term staat voor het Japan van morgen, het Japan dat we voor toekomstige generaties willen bouwen.”
Mascotte, t-shirts en muziek
De bekendmaking van een nieuwe periodenaam is een grote gebeurtenis in Japan, die live op de nationale televisie kan worden gevolgd: kabinetschef Yoshihide Suga onthulde de naam, zoals op de afbeelding bovenaan het artikel is te zien, door de gekalligrafeerde karakters voor de camera te houden. Japan zou bovendien Japan niet zijn als er niet ook direct een Reiwa-mascotte werd aangekondigd, al bleek dat later om een 1 aprilgrap te gaan. Wel een geslaagde: Reiwan is een kruising tussen een rog en een puppy, want ‘Rei’ is óók de Japanse manier om ‘ray’, Engels voor rog, uit te spreken. ‘Wan’ is de Japanse onomatopee voor hondengeblaf.
Daarnaast kwam de Japanse visual kei-band Golden Bomber prompt met het nummer Reiwa, en in Tokyo werden op straat kort na de bekendmaking al t-shirts uitgedeeld met daarop de nieuwe periodenaam in karakters. De komende jaren zullen er ongetwijfeld nog vele inventieve toepassingen volgen: in 2007, oftewel Heisei 19, werd de jongensband ‘Hey! Say! JUMP’ opgericht. Fonetisch is dat gelijk aan hoe Heisei in het Japans wordt uitgesproken (minus JUMP uiteraard). Het nieuwe tijdperk, dat op 1 mei begint met Reiwa 1, gaat ongetwijfeld voor nog veel soortgelijke geweldige vondsten zorgen.
