Neon Dystopia's in cyberpunk

Verlaten steden, neon belichting en een onduidelijke lijn tussen mensen en robots; dit zijn maar een paar eigenschappen van het cyberpunk-genre, ook wel gekenmerkt door de dystopische toekomst waarin grote corporaties de wereld hebben overgenomen. De mens overleeft als kakkerlakken en tracht diens ongeluk te doen verdwijnen op welke manier dan ook; van drugs tot de zoektocht naar verlossing in de digitale cyberspace. High Tech. Low Life. Een technologisch geavanceerde wereld – de mens verdrinkend in een zee van neon – waar alleen een revolutie tegen de gevestigde orde van antagonistische megacorporaties een uitweg lijkt te zijn. Het is ten slotte punk.

Het genre ontstond dan ook in een periode waarin de opkomst van de computer de samenleving flink onder druk zette. Omdat deze nieuwe machine veel interactiever was dan andere nieuwe vormen van technologie leek het een zeer grote dreiging voor de mens als geheel. Sciencefictionschrijvers schreven in die tijd al over de digitale wereld en kunstmatige intelligentie, en het potentiële gevaar daarvan. En hoewel er verschillende boeken baanbrekend waren binnen deze nieuwe uithoek van sciencefiction, steekt er één film met kop en schouders uit boven de rest. Geen andere film was zo essentieel voor de visuele esthetiek van het genre: Ridley Scott’s rudimentaire cultfilm Blade Runner uit 1982.

De film vindt zijn oorsprong in Philip K. Dick’s boek, Do Androids Dream of Electric Sheep? Een chagrijnige detective die zo de nordic noir in kan, wordt al schreeuwend terug naar zijn werk getrokken om een groep ontsnapte androïden te neutraliseren. Tijdens de zoektocht komt hij echter in de knoop met zijn menselijkheid. Zijn androïden werkelijk fundamenteel anders dan mensen? En wat betekent het nou echt om een mens te zijn?

Maar naast de aangrijpende zoektocht naar wat het betekent om menselijke te zijn valt er nog iets op bij Blade Runner: hoewel de film zich afspeelt in het moderne Los Angeles, eet Deckard ramen met eetstokjes, wat voor die tijd niet zo gewoon was als dat nu is; de verblindende neonlampen belichten vaker kanji of kana dan Latijnse letters en misschien wel het beroemdste shots van de film laat zien hoe een geisha op een gigantisch reclamebord een anticonceptiepil adverteert onder gezang uit het noh-theater. Het is een toekomst waar de Japanse cultuur hoogtij viert.

Japanse invloeden

De overvloed aan Japanse invloeden heeft een logische verklaring als we de film bekijken vanuit de periode waarin cyberpunk is ontstaan. Na de Tweede Wereldoorlog bleef de economie van Japan constant groeien. Er leek geen einde aan te komen, en er heerste de angst dat Japan de positie van Amerika zou overnemen als grootste wereldmacht. Dit was blijkbaar één van de elementen die bijgedragen heeft aan de dystopische toekomst die Blade Runner schetst.

Wat dan wel weer apart is, is dat er in deze “dystopische” toekomst van Japanse culturele overheersing maar weinig Japanse mensen te zien zijn. En als er dan al Aziatische acteurs in beeld zijn, hebben ze in elk geval geen eigen dialoog. Het gebruik van Japanse en andere Aziatische culturen lijkt dan ook meer gebruikt te zijn om de wereld vervreemd en exotisch te maken dan dat er op een kritische manier over de relatie wordt nagedacht. The Neuromancer van William Gibson—een belangrijk boek voor de ontwikkeling van cyberpunk—speelt zich af in een toekomstige versie van de Japanse provincie Chiba, maar zelfs in het land zelf zijn de Japanse personages nergens te bekennen.

Nu is de afwezigheid van Japanse acteurs in een film uit die tijd helaas niks vreemds. Maar de Japanse cyberpunk esthetiek is niet alleen iets uit de jaren ’90. Het vervolg op Blade Runner, Blade Runner 2049, berust op dezelfde visuals als de voorganger, zonder dieper in te gaan op de Japanse cultuur. Ook de beruchte game Cyberpunk 2077 speelt met Japanse iconografie, van holografische koi-karpers tot katana-dragende yakuza. De Japanse cultuur is hip, cool en exotisch. Binnen westerse media ís Japan cyberpunk.

Cyberpunk hoeft niet exotisch te zijn

Poster uit 2007 voor Blade Runner: The Final Cut, compleet met willekeurig gekozen zwevende kanji

Maar zo hoeft dat helemaal niet te zijn. Exotische decors zijn geen essentiële eigenschap van cyberpunk. Ondanks het feit dat het genre in het westen Japan vaak neerzet als een dreiging, leeft het genre in Japan zelf een eigen leven. Geroemde manga en films zoals Akira (アキラ) en The Ghost in the Shell (攻殻機動隊) spelen zich volledig af in Japan zonder enige xenofobie naar buitenlandse culturen. Toch zijn ze karakteristiek voor het genre, bijvoorbeeld de manier waarop overheidsinstanties met futuristische technologie omgaan en androïden de grens tussen mens en machine doen vervagen. Dit enthousiasme voor cyberpunk bleek dan ook toen William Gibson zelf naar Japan vertrok in 1980. Hij schreef in 2001 een Times-artikel getiteld The Future Perfect: “Ik herinner mij mijn eerste blik op Shibuya, waar een van de jonge Tokiose journalisten die mij had meegenomen, zijn gezicht doorweekt met het licht van duizend mediazonnen – het torende, geanimeerde gekruip van commerciële informatie – zei “Zie je wel? Zie je wel? Het is Blade Runner-town” En dat was het. Het was zo overduidelijk.”

De liefde voor een neon-belichte wereld van deze journalist is nog steeds te vinden bij het moderne publiek, ook bij mij, en is onder andere te zien in het enthousiasme voor Cyberpunk 2077, ondanks de nogal ongelukkige puinhoop rondom de publicatie van het spel. Ook de bijkomende anime Cyberpunk: Edgerunners bleek populair. Maar als het genre van deze vernieuwde interesse wil profiteren moet dat zonder het zorgeloze gebruik van Japanse en Aziatische iconografie. We hebben nieuwe cyberpunk nodig zoals het videospel Chinatown Detective Agency, dat Singapore ombouwt met een futuristisch neon-jasje om moderne problemen aan te kaarten, en is gevuld met authentieke geschiedenis en realistische, diverse personages. Ook de nieuwste adaptatie Blade Runner: Black Lotus gaat de goede kant op. De geanimeerde serie over een katana-dragende androïde is gemaakt in samenwerking met Japanse artiesten.

Op grond van moderne technologische ontwikkelingen binnen kunstmatige intelligentie is er bijvoorbeeld genoeg te zeggen, en ook sociale media laten zien hoe wij onze data steeds meer uit handen geven. Hiervoor is cyberpunk het perfecte genre om deze onderwerpen eens kritisch onder de loep te nemen. Maar de recentelijke haat richting mensen met een Aziatische afkomst vanwege het coronavirus laat zien dat we nog steeds op onze hoede moeten zijn. Als de hiragana en katakana in het potentiële vervolg Blade Runner 2099 zou worden vervangen door Chinese hànzì schieten we nergens mee op. Dus Ridley Scott, tenzij je er een bijzonder goede reden voor hebt, is het wellicht beter om je katana thuis te laten.