Monozukuri: de Japanse kunst van het produceren

Na de economische crisis van 1992 zocht de Japanse regering naar een manier om de vermeende unieke eigenschappen van het volk dat tot voor kort een economisch wonder had voortgebracht, terug te brengen. Eigenschappen als voorzichtigheid, teamgeest, het zoeken van consensus, het navolgen van een vastomlijnde set regels, het respecteren en meenemen van ontwikkelingen uit het verleden maar tegelijkertijd proberen te verbeteren. Ook het tegengaan van spilzucht, nemen van verantwoordelijkheid en trots werden als aanjagers van het naoorlogse Japanse economische wonder gezien. Al deze moderne factoren werden toegevoegd aan de betekenis van het pre-industriële begrip Monozukuri: ‘het maken van dingen’. Dit voorbeeld vindt inmiddels wereldwijd navolging.

Monozukuri was, voor de industrialisatie van Japan in de Meiji-periode (1868-1912) een begrip waarmee men de geestestoestand waarin ambachtslui zich bevinden wanneer ze iets maken aanduidde. Het wordt gekenmerkt door een consciëntieuze werkethiek en het streven naar een eindresultaat dat zo perfect mogelijk is. Denk aan de eindeloze lagen lak om spiegelend urushi-lakwerk te maken, denk aan de ongelooflijk precieze houtverbindingen van de schrijnbouwers. Denk aan de designs en patronen op de stof van kimono’s, aan de houtblokprenten of Ukiyo-E. Noem een willekeurig wereldwijd verbreid traditioneel ambacht, en zie de Japanners steevast op plaats één staan. Constructie, duurzaamheid en juist gebruik van grondstoffen, vormgeving, perfectie in afwerking, aandacht voor details, soberheid. Neem uw hoed er maar voor af.

Lean produceren

Tegenwoordig wordt het begrip ook gebruikt om industriële productieprocessen aan te duiden die teruggrijpen op traditionele Japanse techniek en ethiek. Want ondanks de verregaande aandacht voor detail en perfectie wisten de ambachtslieden van weleer niettemin een ongekend hoge productie te bereiken. Dat spreekt de Japanse industrie van vandaag zeer aan. Voor hen gaat monozukuri vooral leven als een manier om, in hedendaags jargon, ‘lean’ of zo efficiënt en effectief mogelijk te produceren.

Zo positief werd er een tijd niet tegen de maakindustrie aangekeken. In de jaren 1980 is deze voor een groot deel verhuisd naar China. Niet alleen werden de IT- en financiële industrieën veel belangrijker, maar zware industrie kwam ook in een minder goed daglicht te staan: het was 3K (Kitsui – Kitanai – Kiken), wat zich laat zich vertalen als ‘vernederend, smerig en gevaarlijk’.

Maar de moderne interpretatie van monozukuri sloeg aan, want vanaf de tweede helft van de jaren ’90 won de binnenlandse maakindustrie weer aan populariteit. De benodigde arbeid werd niet alleen meer als simpel en zwaar gezien: het besef groeide dat de maakindustrie ook een hoogtechnologische en cognitief complexe benadering nodig heeft. De gedachte dat de huidige bloei van de Japanse maakindustrie voorkomt uit de traditionele cultuur helpt zowel fabrieksdirecties als politiek en wordt in toenemende mate ook door de burger gekoesterd.

Monozukuri in bedrijf

Een van de bekendste Japanse bedrijven die het proces van monozukuri in haar strategie verwerkt, is Toyota, met het TPS (Toyota Productie Systeem). Het TPS wordt niet alleen gebruikt om auto’s te vervaardigen, maar is ook verantwoordelijk voor de manier waarop Toyota omgaat met klanten en toeleveranciers. TPS vertrekt vanuit het perspectief van de klant: “Wat verwacht de klant?“. Wat vindt de klant echt belangrijk? Zo wordt een onderscheid gemaakt tussen handelingen die waarden toevoegen, en acties waarvoor dat niet geldt. De klant wil immers enkel betalen voor de waarde waar hij of zij om vraagt. Dit klinkt vandaag als een open deur, maar eind jaren ’80 van de vorige eeuw begon juist hier de revolutie: het tegengaan van overbelasting, het voorkomen van inconsistente handelingen en het tegengaan van verspilling.

Binnen het – uiteraard zeer grondig doordachte en almaar geperfectioneerde werkproces – worden maar liefst acht soorten van verspilling gedefinieerd. Deze verspilling kan worden tegengegaan door datgene wat nodig is te maken wanneer het nodig is (precies op tijd), in de benodigde hoeveelheid en bovendien zo veel mogelijk te automatiseren zodat tijd niet weglekt. Japanse termen die onderdelen van het complete bedrijfsproces weergeven, raken behoorlijk ingeburgerd – ook in het Westen. Voor de lean-liefhebbers: Heijunka, (productienivellering), Jidoka, (kwaliteit inbouwen binnen het proces) en Kaizen (productiviteitsverbetering).

Acht soorten van verspilling

1. verspilling van overproductie
2. verspilling van tijd
3. verspilling van transport
4. verspilling van verwerkingstijd
5. verspilling van beschikbare voorraad
6. verspillingen van bewegingen
7. tijdsverspilling door kapotte producten te repareren
8. werknemers met onderbenut potentieel

Het TPS kent naast deze concrete aanpak ook een spirituele dimensie, waarin ontwerpers en werkvloer niet in van elkaar gescheiden werelden leven, maar waarin de ontwerper de werkvloer bezoekt. Een beroemd voorbeeld hiervan is de wens van Taiichi Ono, de bedenker van het TPS. Die nam pas in dienst gekomen ontwerpers mee naar de werkvloer en liet hen in een cirkel staan die door Ono op de vloer was getekend. De ontwerper in kwestie moest net zo lang het productieproces bestuderen tot hij kon aangeven dat hij het doorgrond had. Ono was namelijk van mening dat ontwerp en uitvoering naadloos moeten samenvallen. Deze methode staat tegenwoordig bekend als Gemba, oftewel ‘het zijn op de werkelijke plaats’, waarbij ook bedoeld wordt dat managers precies weten wat er speelt op de werkvloer.

Monozukuri in het onderwijs

De promotie van Monozukuri in het onderwijs is sinds 1999 vastgelegd in de ‘Basiswet ter Promotie van Basistechnologie in de Maakindustrie’. De wet stimuleert onderzoek op het gebied van Monozukuri en leert het begrip actief aan in het onderwijs. In 2001 werd zelfs Monozukuri Daigaku (‘Monozukuri Universiteit’) opgericht, in de stad Kyōdashi, in de prefectuur Saitama. Oprichter is de begin 2019 overleden filosoof Takeshi Umehara, die een fervent voorstander was van het bestuderen en aanleren van Japanse culturele waarden vanuit een oorspronkelijk Japans denkraam. Hij zag Monozukuri als een typisch Japans concept, waarbij geest (ontwerp) en lichaam (productie) samenvallen. Het curriculum van de school legt de nadruk op praktisch onderwijs, waarin ontwerp en productie nauw met elkaar verweven zijn. Originaliteit en samenwerking zijn zeer belangrijk. Ook ligt in de managementopleiding van de Monozukuri Daigaku de nadruk op leiderschap en ondernemersvaardigheden op productielocaties. Op deze manier is de kennis die vroeger door meester aan gezel werd doorgegeven, geborgd in een vastomlijnd programma.

Toegevoegde waarde

Nog niet zo lang geleden kon je jezelf op het nieuws verbazen bij berichten over stakingen in Japanse fabrieken. De beelden toonden echter geen boze werknemers die buiten de poort met spandoeken in de weer waren. In de fabriek was het business-as-usual: er werd gewoon doorgewerkt! Men droeg alleen om de arm een band met de tekst “Ik staak!” Monozukuri grijpt niet alleen terug op het streven naar perfectie van de traditionele ambachtslieden van weleer. Ook trots en verantwoordelijkheid nemen voor je acties en vooral die van het gezamenlijk team horen tot het containerbegrip. Je kunt het dus niet eens zijn met je arbeidsomstandigheden of salaris, maar het werk neerleggen? Ondenkbaar.

Monozukuri is dus niet alleen lean produceren, maar een omvattend stelsel van waarden en normen waarmee werk, motivatie, leidinggeven, produceren en winst in een heel nieuw maar tegelijkertijd ook eeuwenoud daglicht komen staan. Het is een heel concrete en begrijpelijke methode die in Japan in de praktijk ruimschoots is uitgeprobeerd en succesvol wordt toegepast.

Meer informatie?

Monozukuri in de praktijk
Steven Blom
Blom Consultancy Bv, 2015
Steven Blom gaat diep in op de Monozukuri filosofie en legt uit hoe daarmee men in productie en management meesterschap kan bereiken. Een aanrader voor onder meer HR-managers.

Lean Produceren
Leaninfo.nl
Door middel van voorbeelden en schema’s worden de basisprincipes van lean produceren, de monozukuri-filosofie, aangeboden t.b.v. onder meer MKB-organisaties. Je vindt er nog veel meer van oorsprong Japanse begrippen dan hierboven al genoemd.

Het Toyota Production System (TPS) in beeld gebracht

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *