Als er één persoon is die op indrukwekkende wijze een brug heeft geslagen tussen twee culturen, dan is het Ko Tazawa wel. Toch is de kans groot dat de meeste mensen nog nooit van hem hebben gehoord.
Ko Tazawa’s Wikipedia-pagina is slechts beschikbaar in drie talen: Catalaans, Spaans en Japans. Nederlands en Engels ontbreken, waarschijnlijk een belangrijke reden waarom hij buiten deze taalgebieden relatief onbekend is gebleven. Ook in academische kringen is nauwelijks literatuur over hem te vinden. Wat mij betreft is dat een gemiste kans. Iedereen met een liefde voor taal en cultuur zou inspiratie moeten kunnen halen uit het werk en leven van deze man. Daarom neem ik nu, met de beperkte informatie die er is, zelf de taak op me om een portret van hem te schetsen.
Uitgezonden naar Barcelona
Ko Tazawa (田澤耕) werd geboren op 22 september 1953 in Yokohama, in de Japanse prefectuur Kanagawa. Aanvankelijk studeerde hij sociologie aan de Hitotsubashi Universiteit in Tokio, waar hij in 1976 afstudeerde. Daarna ging hij aan de slag bij de Bank of Tokyo (nu bekend als MUFG Bank). Drie jaar later werd hij, als voorbereiding op een toekomstige positie bij de vestiging in Madrid, door deze bank uitgezonden naar Barcelona als trainee in de Spaanse taal.
In plaats van door Spaans raakte Tazawa echter diep gefascineerd door de Catalaanse taal en cultuur in Barcelona. Voor wie daar niet meteen een beeld bij heeft: Barcelona is de hoofdstad van Catalonië, een autonome gemeenschap in het noordoosten van Spanje. Deze regio kent een sterke eigen identiteit, met een eigen taal: het Catalaans. Deze Romaanse taal wordt niet alleen gesproken in Catalonië, maar ook in Zuid-Frankrijk (Roussillon) en op Sardinië, in het Italiaanse stadje Alghero. In Catalonië, dat historisch gezien geen onderdeel was van het oorspronkelijke Castilië (waar het Spaans is ontstaan), is het Catalaans de co-officiële taal naast het Spaans. Door de eeuwen heen heeft de taal en cultuur echter veel politieke tegenstand gekend, met name onder de dictatuur van Franco, waarin het gebruik van het Catalaans sterk werd onderdrukt.
Tweetalige realiteit
Toen Tazawa arriveerde in Barcelona, in 1979, zat Spanje net in de transitie naar democratie en stemde Catalonië voor haar eerste post-Franco autonomiestatuut. Tazawa was gefascineerd door de tweetalige realiteit. In het holst van de nacht werden straatnaamborden beplakt met Catalaanse vertalingen, en de lokale bevolking wisselde van taal op basis van met wie ze spraken. Deze indrukken betekenden voor Tazawa een soort linguïstische ontwaking. Hij realiseerde zich dat hij eigenlijk geen interesse had in het bankleven, maar eerder in talen.
Na enkele jaren besloot Tazawa dan ook de bank te verlaten om een academische carrière na te streven. Hij schreef zich in voor een masteropleiding Hispanic Studies aan de Osaka University of Foreign Studies. Omdat er in Japan nauwelijks bronnen bestonden over Catalonië, besloot Tazawa daar zelf verandering in te brengen. Tussen 1991 en 1993, terwijl hij zichzelf Catalaans leerde aan de hand van boeken en tapes, publiceerde hij drie baanbrekende werken (vrij vertaald naar het Nederlands): Inleiding tot de Catalaanse grammatica, 50 vragen en antwoorden over Catalonië, en een Catalaanse taal-lezer. Met deze boeken pionierde hij in het ontsluiten van de Catalaanse taal en cultuur voor een Japans publiek. Tot op de dag van vandaag zijn deze werken niet vertaald naar het Engels of Nederlands.
Zijn eerste eigen boek in het Catalaans schreef Tazawa in 1993, nadat hij twee weken bij een Catalaanse host-family in downtown Barcelona had gewoond. Het boek werd, verrassend genoeg, een bescheiden bestseller in Catalonië.
Grondlegger van Catalaanse studies
In 1996 behaalde Tazawa zijn doctoraat in de Catalaanse filologie aan de Universiteit van Barcelona, een studie waarvoor hij samen met zijn vrouw en twee kinderen (die binnen de kortste keren ook vloeiend Catalaans spraken) naar Catalonië emigreerde. Daarmee werd hij de eerste Japanner ooit die promoveerde in deze discipline. Zijn academische loopbaan nam vanaf dat moment een vlucht, en Tazawa werd in feite de grondlegger van de Catalaanse studies in Japan. Hij gaf onder andere les aan instellingen als het Nagasaki College of Foreign Languages, Kansai Gaidai University en de Universiteit van Barcelona, waar hij de eerste Japanse professor aan de School of Modern Languages werd.
Gedurende zijn carrière publiceerde Tazawa talloze werken, waaronder Catalaans-Japanse woordenboeken en culturele gidsen. Hij vertaalde toonaangevende Catalaanse literatuur naar het Japans, en omgekeerd ook belangrijke Japanse werken naar het Catalaans. Maar hij schreef niet alleen academische teksten; hij hield ook persoonlijke memoires bij – bijvoorbeeld over zijn ervaringen en bevindingen na de Tōhoku-aardbeving en tsunami. Ook die publiceerde hij in Catalonië, om de Japanse gevoelens over te brengen op het Catalaanse publiek.
Daarnaast schreef hij regelmatig bijdragen voor Catalaanse kranten. In 2003 werd zijn werk bekroond met de prestigieuze Creu de Sant Jordi, een van de hoogste onderscheidingen van de Catalaanse overheid. In de jaren erna volgden nog meer erkenningen. Tazawa overleed uiteindelijk in september 2022 in Kobe aan kanker, op slechts 69-jarige leeftijd. Twee jaar daarvoor maakte hij zijn laatste ‘pelgrimstocht’ naar Catalonië, waar meer dan 150 mensen bijeenkwamen om hem persoonlijk te bedanken.
Waarom Ko Tazawa ertoe doet
Japan is een land met een rijke cultuur, maar er wordt niet altijd evenveel aandacht besteed aan die diversiteit binnen de eigen grenzen. Zo zijn er groepen zoals de Ainu in Noord-Japan die nog altijd streven naar meer erkenning en het behoud van hun erfgoed. Ook Catalonië kent een complexe geschiedenis van culturele eigenheid binnen een grotere nationale context, waarbij de zichtbaarheid van de regio niet altijd vanzelfsprekend is geweest.
Juist daarom is het zo bijzonder dat een Japanse man als Ko Tazawa zich met zoveel passie inzette voor het verspreiden en behouden van de Catalaanse taal en cultuur. Zijn werk toont aan dat culturele solidariteit geen grenzen kent. Dat iemand zich inzet voor een internationaal vaak vergeten cultureel erfgoed dat niet het zijne is, geeft hoop. Het laat zien dat toewijding en respect voor culturele diversiteit universele waarden zijn.
In een tijd van globalisering, waarin culturele homogenisering steeds meer terrein wint, is dat relevanter dan ooit. Bij Katern: Japan proberen wij hier al een kleine bijdrage aan te leveren. Maar ook dichter bij huis, denk aan het behoud van de Friese taal en cultuur in Nederland, speelt dit thema.
Ko Tazawa is een voorbeeld van hoe één persoon met niet meer dan nieuwsgierigheid en doorzettingsvermogen een wereld van verschil kan maken. Het laat ook zien hoe niemand ooit te oud is om hiermee te beginnen. Tazawa sprak immers geen woord Catalaans vóór zijn dertigste. Toch groeide hij uit tot een sleutelfiguur in het behoud en de verspreiding van die taal en cultuur, en bouwde hij tegelijk een brug tussen twee werelden.
Interessant om te lezen. Met dank aan al die vertalers van Japanse boeken, vooral van minder bekende auteurs, die mij als Nederlandse een inkijk geven in een andere cultuur. Mijn brug naar Japan.