Kleinboeren onder een rieten dak

Modern boeren valt niet altijd mee. Kippenstallen die geruimd worden, stankcirkelwetten, trekkers op de snelweg, stikstofproblematiek, te nat, te droog. In een documentaire van NHK worden we echter getrakteerd op een andere manier van boeren.

Het was kapot, het rieten dak. Aan de noordzijde waren de pampasstengels volledig aangedaan door mos en er groeide en bloeide een zee van bloemen boven op wier wortels de oorzaak van steeds toenemender lekkage werden. De boerderij eronder was ruim bemeten, maar in deze staat niet echt bruikbaar. Bij de woning behoorden een drietal rijstvelden en verspreid over de buurt nog 30 kleinere stukjes grond bedoeld voor de groenteteelt.

Het was kapot, het rieten dak. Het stond leeg, 80 kilometer buiten Tokyo in Ibaraki-ken wilde niemand het eigenlijk meer hebben. Totdat een echtpaar met twee jonge dochters er wél wat in zag. Beiden hoogopgeleid, en plots ongelukkig met het jachtige leven in de grote stad. Zij kochten de boerderij met het idee om hun kinderen op te laten groeien in een langzamer bestaan in harmonie met de natuur. Zij trokken de stoute laarzen aan en werden boer. Boer zoals het bedoeld was en zoals het eigenlijk lang geweest was. Boer zonder trekker, verbouwen wat nodig is om in het eigen levensonderhoud te voorzien en een kleine overproductie nutten om te verkopen zodat ook zaken met betrekking tot het leven en wonen kunnen worden aangeschaft die nu eenmaal niet zelf te kweken zijn.

rieten dak

De bescheiden verkoop geschiedt aan huis of via de buurtwinkel en de kleine schare afnemers wordt voorzien van een handgeschreven nieuwsbrief met informatie over de geboden groenten, het weer en de wijze waarop ze verbouwd werden. Duurzaam willen ze zijn. Hergebruik is voor hen een groot goed. Niet nemen wat kan, maar gebruiken wat nodig is. Niet mechaniseren met landbouwmachines, maar samenwerken door middel van burenhulp.

In een 50 minuten durende documentaire volgen we de de Yamada’s, Kotaro en Maiko. De documentaire is onbedoeld een knipoog naar My Neighbors the Yamadas van Ghibli’s Isao Takahata, een animatiefilm die draait om het leven van ook een Japanse familie Yamada, en de bizarre dingen die zij meemaken. In tegenstelling tot deze film is deze documentaire niet bizar. Integendeel, ze ontroert en zet aan tot denken over een toekomst die terug grijpt naar gebruiken van vroeger. Nu is het moment om de documentaire Thatched Living: A Nostalgic Future te genieten. Daarna reiken we graag nog wat bespiegelingen aan.

rieten dak

Het boerenhuis met het rieten dak wordt verwarmd via de irori, de traditionele haardplaats in het midden van de leefruimte. Daar wordt ook gekookt en gegeten. De rook gaat omhoog het hoge dak in. De bewoners hebben er geen last van maar de beestjes die in het dak wonen wel. Zo hoorde dat.

Itadakimasu!

De maaltijden zijn nagenoeg altijd vegetarisch, want worden samengesteld uit de opbrengst van het land. De dochters Hana en Kaya van bijna 4 en 3 helpen mee, snijden als professionals de wortelen en kool. Daar komen geen pleisters aan te pas. Ze keren snel en oplettend de rijstpasta tussen de slagen van de vervaarlijke houten hamer van hun vader die er samen met hen mochi van maakt. Rond het vuur wordt de maaltijd opgediend en aleer deze genoten wordt, wordt aandachtig “Smakelijk eten vriend” gewenst. Gezamenlijk uitgesproken wordt vader bedankt, dan moeder, dan de oudste dochter, evenals haar zusje. Dan volgt het ‘itadakimasu’, wat zich laat vertalen als ‘ik ontvang het nederig’.

Waar ons smakelijk eten de hoop in zich draagt dat iedereen het lekker zal vinden, is het itadakimasu eerder een dankzegging: dank aan de planten, dieren, boeren, jagers, koks en alles wat in de maaltijd is gestopt. Itadaku (頂く) komt van de Japanse wortels in het boeddhisme, dat mensen respect leert hebben voor alle levende wezens. Japan hanteert het gezegde dat zeven goden leven in één rijstkorrel. Dit benadrukt het idee dat elk stukje voedsel belangrijk is. De kern van het itadakimasu bij de start van de maaltijd is er een van dankbaarheid en reflectie, al is het maar voor even. En daaruit volgt dat je álles opeet. Iets gaf immers zijn leven op voor de maaltijd, dus het kan als behoorlijk respectloos worden beschouwd om grote brokken voedsel achter te laten.

Voor dag en dauw

Ruim voor de haan kraait, is vader al in touw. Hij overziet tenslotte dertig stukjes grond verspreid over de omgeving waar groenten worden geteeld. En geplukt of geoogst met de hand. Er komt geen trekker aan te pas, alles wordt in kratten in de laadbak van de kleine keitoru of pickup geschoven. De lapjes grond zijn te klein en te moeilijk begaanbaar om machines op los te laten, bovendien wenst vader alleen dat te plukken wat strikt noodzakelijk is. Het ongeoefende oog van de kijker overziet ook niet wat er op de betreffende lapjes grond geteeld wordt. De pluk lijkt lukraak. Pas nadat de planten op de boerderij gewassen zijn en de stelen in bosjes gebonden zijn levert dat “groentenschapherkenning” op. Deze held heeft er al een dagtaak opzitten vóór het ontbijt.

rieten dak

Rijst collectief planten

De rijstvelden zijn groter. Daar zou een vernuftige rijstplantmachine ingezet kunnen worden. Er wordt echter niet voor gekozen: rijstplanten doe je liefst met de hand. Met vele handen, want die maken licht werk. Door hun groentenverkoop en de contacten die gelegd worden op het kinderdagverblijf van de dochters, is een netwerk ontstaan, een enthousiaste groep kennissen blijkt van harte bereid om vrijwillig een dagje mee te helpen met het planten. Ouders én hun kinderen leren de kneepjes van het vak samen in de modder. Er wordt hard gewerkt, veel gebukt én gelachen en genoten. Het samen werken is de beloning. Al wordt er ook een goede gezamenlijke maaltijd aangeboden. Het rijstplantritueel herinnert aan vroeger toen alle boeren vanzelfsprekend samenwerkten om beurtelings bij de een en dan bij de volgende te helpen. Het rijstteam komt gedurende het groeiseizoen vaker in actie, om te wieden, waterkevers te vangen, te bewonderen en af te koelen van de zomerhitte.

Een zelfverwarmende kas

Ook wordt het netwerk ingeschakeld om de gevallen bladeren te verzamelen. Deze gashappa worden gecomposteerd, maar een deel ervan wordt ook ingezet in de broeikas. Daar wordt een onshō (温床) gebouwd. Deze ‘warme bedden’, broeibedden, waren ooit gewoongoed. Eenmaal opgezet, kunnen ze worden gebruikt om in de winter saladegewassen te telen, een voorsprong te krijgen bij het zaaien van zaden in de lente (tot een maand) en voor het telen van bijvoorbeeld meloenen en komkommers in de zomer. Het warme bed zorgt voor bodemwarmte, waarbij mest in plaats van elektriciteit als warmtebron wordt gebruikt, waardoor de plantengroei van zaailingen en tere planten wordt versneld.

Een nieuw rieten dak

Het rieten dak gaat verder achteruit. Het zou vervangen moeten worden. Er komt echter te weinig geld binnen om het volledig te vernieuwen. Bovendien zijn er niet veel professionele rietdekkers meer te vinden in Japan. Als uiteindelijk een rietmeester zijn diensten aanbiedt zal het nog een poos duren voordat hij aan het werk zal gaan. Besloten wordt om een deel van het dak (dat met het mos en bloemenzee) te renoveren. De rijstvrijwilligersclub komt weer in actie, ditmaal om het wilde pampasgras in de omgeving dat nodig is om het dak te dekken te kappen en te busselen. Uiteindelijk is het dak bijna klaar na een periode van weken waarin de dakdekker de supervisie heeft over zijn eigen medewerkers, maar vooral ook over alle helpende vrijwilligers. Ze kunnen dan geen dakdekken, maar wel steigers bouwen, het riet aangeven en het vergane gras weghalen om het opnieuw voor bijvoorbeeld de bovengenoemde onshō te hergebruiken.

Kinderen in de nok

De kinderen helpen bij alle taken op het land en in het rijstveld mee, zo jong als ze zijn. Al eerder schreven we over ouderschap in Japan dat peuters en kleuters voorbereidt op hun latere verantwoordelijkheden, door ze al vroeg een rol te geven in elementaire huishoudelijke taken. Bij deze met succes uitgevoerde taken en verantwoordelijkheden groeit het zelfvertrouwen en het gevoel van autonomie. Ik kan het, ik kan het zelf! Het vertrouwen van de ouders in hun kinderen is zelfs zo groot dat we de hele kinderschaar zelfstandig in het dak zien klimmen, tot aan de nok. Gezeten op het riet wordt gezongen en de dakdekker uitbundig bedankt.

Het was kapot, het rieten dak. Maar het kan weer een poos mee!

Wellicht is de renovatie van het dak een metafoor voor het op tijd verantwoordelijkheid nemen en zorg dragen voor veel meer dingen die anders zouden verdwijnen om niet meer terug te komen. Niets is voor eeuwig, de dakdekker belooft een periode van tien jaar. Aan het eind van de documentaire gaat oudste dochter Hana voor het eerst naar de school. Dat zou wel eens het begin van het einde van het romantische kleinboeren onder het rieten dak kunnen zijn, maar ze gaat in elk geval op pad met een rugzak aan opgedane ervaringen.

Naschrift – De documentaire Thatched Living: A Nostalgic Future werd door NHK World Japan voor het eerst uitgezonden op 22 mei 2022 en is op de website terug te kijken. We hopen dat deze parel er voor de eeuwigheid beschikbaar zal blijven. Mocht dat niet zo zijn, dan is ook op YouTube een editie te vinden. Van harte aanbevolen!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *