NHK-programma Design Talk plus wijdde onlangs een hele aflevering aan het gebruik en de betekenis van Japanse pictogrammen. Onder andere de bewegwijzering van stations, ter gebruiksaanwijzing dienende symbolen in een capsulehotel en borden in de openbare ruimte kwamen aan bod. Deze hebben voor Japanners vaak een vanzelfsprekende betekenis. Maar voor buitenlandse bezoekers is het niet altijd even duidelijk wat een bord of pictogram betekent. We schreven al eerder dat dit volgens de Japanse overheid, met het oog op de Olympische Spelen die in Tokyo zullen plaatsvinden, voor nogal wat problemen kan zorgen. Daarom heeft een selecte groep ontwerpers opdracht gekregen om pictogrammen te ontwerpen die voor een buitenlands publiek ook gemakkelijk te doorgronden zijn. Hoe gaat dat in de praktijk?
Masaaki Hiromura (1954), oprichter en eigenaar van ontwerpbureau Hiromura design, was in de studio aanwezig om de voorstellen en vondsten van zijn bureau toe te lichten. Volgens de ontwerper is eenduidigheid het belangrijkste aspect van een pictogram. Als het pictogram erg elegant of gestileerd is, maar zeer verschillende betekenissen oproept bij degene die het bekijkt, schiet het zijn doel voorbij. Ook is het volgens Hiromura essentieel dat mensen emoties bij het ontwerp voelen. Naast dat de betekenis duidelijk moet zijn, moeten mensen zich ook geroepen voelen om de handelingen op te volgen die het pictogram uitbeeldt.
De symbolen die Hiromura Design ontwierp voor het 9-hours capsulehotel in Kyoto illustreren dit. Deze zijn zo ontworpen dat ze duidelijk uitdragen welke handeling er van de kijker wordt verwacht. Zo geeft een mannetje achter een balie met daarnaast een mannetje voor de balie aan dat het om een incheckbalie gaat. Een vierkantje met daarin een tas en boven het pictogram een sleutel geeft aan dat de gasten hun spullen in een locker moeten doen. Een douchekop waar de waterstralen al uit komen moet de gasten activeren tot douchen. De symbolen kunnen afzonderlijk gelezen worden, maar zijn ook nog voorzien van een nummering, zodat de volgorde van de handelingen duidelijk wordt. Masaaki beargumenteert dat de huidige digitale en snelle wereld geen ruimte mag laten voor dubbelzinnigheid. Bovendien komen de pictogrammen het businessmodel van het capsulehotel ten goede, omdat gasten op deze manier niet langer dan noodzakelijk in het hotel blijven.
Japanse betekenisvorming
Voor de Olympische Spelen gingen Hiromura en zijn team onder meer aan de slag met pictogrammen in stations in Tokyo. Daar hangen vaak borden met pijlen die omhoog en omlaag wijzen. Deze betekenen dat je rechtdoor moet lopen, of achteruit. Chinese proefpersonen begrijpen deze symbolen echter niet goed. Ze denken dat de pijlen de daadwerkelijke richting aangeven. Dat zou betekenen dat de proefpersonen bij een pijl die naar boven wijst zoeken naar een trap of lift omhoog en bij een pijl die naar beneden wijst een verdieping omlaag willen gaan. Om dit euvel te verhelpen, kantelden Hiromura en zijn team de pijlen iets, zodat ze ook in het driedimensionale vlak naar voren en naar achteren wijzen. Hiromura vermoedt dat het verschil tussen de Japanse interpretatie en de interpretatie van de Chinese buitenlanders te wijten is aan het belang dat in de Japanse cultuur wordt gehecht aan context en met name stilering.
Zo is het Japanse logo voor het postkantoor een gestileerde テ (te) katakana, afgeleid van het woord teishin (‘communicatie’). Het is in gebruik genomen voor de Tweede Wereldoorlog, als symbool dat ook duidelijk herkenbaar zou zijn voor mensen die geen karakters konden lezen. In het voorstel voor de Olympische Spelen is het symbool vervangen door de universeel herkenbare envelop, die zowel e-mail als fysieke mail kan symboliseren. Een ander goed voorbeeld is een pictogram met twee vliegtuigen die schuin naast elkaar vliegen, verbonden door twee uit puntjes bestaande cirkels. Toeristen zouden kunnen denken dat het vliegtuigen zijn die een rondje vliegen door het luchtruim voordat ze mogen landen. Het bord stelt echter twee op elkaar aansluitende vluchten voor. Hiromura en zijn team hebben de vliegtuigjes verkleind en naast elkaar geplaatst. Onder de vliegtuigjes loopt een mannetje met een koffer om aan te geven dat er overgestapt moet worden van het ene naar het andere vliegtuig.
Japan ontsluiten voor niet-Japanners
Keiichi Koyama is hoofdontwerper bij I-design, een bureau dat net als Hiromura Design opdracht heeft gekregen om de pictogrammen voor de olympische spelen opnieuw te ontwerpen en te verduidelijken. Medewerkers van I-design ontdekten dat het pictogram voor een konbini vaak ook een tankstation of een bushalte aanduidt. Daarop besloten Koyama en zijn team dat het helemaal opnieuw ontworpen moest worden. Het nieuwe ontwerp bevat een schuin dak waaronder een waterfles en een waterflesje staan. Ook is het misverstand over het onsen-symbool definitief weggenomen; in het bad zitten nu drie mannetjes, waardoor het niet meer aangezien kan worden voor een bord dampend eten.
Koyama geeft nog meer voorbeelden van iconen die noodgedwongen moesten worden aangepast. Zo is het eerdere vooraanzicht van een baby die verschoond moet worden, vervangen door een tafereel waarin een ouder zijn of haar op de commode liggende baby verschoont. Een flesje zweeft in de linkerbovenhoek om het doel van de handeling nog eens te verduidelijken. Ook is het P-symbool, dat ook in Japan een parkeerplek aanduidt, uitgebreid met een afbeelding van een auto om aan te geven dat het hier geen parkeerplek voor andersoortige voertuigen betreft.
Presentatie en representatie
Hoewel de nieuwe symbolen ongetwijfeld tot meer duidelijkheid zullen leiden, is het de vraag of er niet te veel waardevolle Japanse culturele informatie verloren gaat. De Amerikaanse Japanoloog Donald Richie (1924 – 2013) formuleerde een theorie over het verschillend gebruik en begrip van symbolen, tussen Japan en met name westerse landen. Hij stelde vast dat in Japan een presenterende stijl tot in de puntjes is ontwikkeld. Bepaalde informatie of symboliek wordt zonder vastomlijnde uitleg gepresenteerd, waarna in een Japanse culturele context opgegroeide personen begrijpen wat er bedoeld wordt. In het geval van representatie wordt niet alleen informatie gegeven maar ook de te verwachten handeling zo exact mogelijk gecommuniceerd. Het hierboven al genoemde テ symbool verwijst naar het begrip voor communicatie, dat vervolgens door verwijst naar de posterijen. In westerse landen wordt vaak het utilitaire symbool van de envelop gebruikt, dat de te versturen post representeert. De twee vliegtuigen die in een rondje lijken te vliegen, verwijzen naar het totaalbegrip van overstappen tussen twee vluchten. Ze presenteren een begrip, maar geven niet de concrete handeling weer. Een mannetje dat tussen twee vliegtuigen in loopt, representeert de handeling. Dan is voor een westers publiek veel duidelijker wat er dient te gebeuren.
De kloof tussen Japanse presentatie en westerse representatie kan ook minder onschuldige misverstanden opleveren. Zo betekent een omote-manji (linksdraaiende swastika) op een kaart dat zich op die plek een tempel bevindt. Dit symbool is afkomstig uit het Boeddhisme en geeft het harmonieuze samenspel tussen tegenovergestelde krachten in het leven, zoals hemel en aarde en dag en nacht aan. De overheid voerde het in op officiële kaarten omdat het de betekenis van een Boeddhistische tempel presenteert. Het probleem van deze keuze is dat de ura-manji (rechtsdraaiende swastika) voor het nazi-regime staat. Deze laatste betekenis is helaas het bekendst in de westerse wereld, waardoor er nu stemmen opgaan om de swastika te vervangen door een afbeelding van een pagode. De pagode representeert volgens de voorstanders de vorm van de tempel. Het vreemde is wel dat de pagode op het pictogram veel weg heeft van een Chinese pagode, en zo verwordt tot een voor Japans publiek minder makkelijk te begrijpen presenterend symbool.
Japanse meerduidigheid
Hiromura probeert dat te voorkomen. Hij hecht aan de charme van Japanse meerduidigheid, en vindt dan ook dat het de taak van ontwerpers is om het originele ontwerp niet helemaal los te laten maar het symbool geleidelijk te wijzigen. Koyama onderschrijft deze visie eveneens, en vertelt dat er voor het opnieuw ontwerpen van het konbini-pictogram een aantal jaar en tientallen iteraties nodig waren. Hopelijk gaan andere Japanse ontwerpers net zo zorgvuldig om met hun culturele erfenis. Zo zullen de nieuwe pictogrammen helpen om de Olympische Spelen 2020 in goede banen te leiden.
Meer informatie
Simpler Signs : Briefing van de Japanse overheid over de herziene pictogrammen
I-design : het ontwerpbureau van Keiichi Koyama