Als vervolg op een eerder artikel over het vertalen van een Japanse tekst naar het Nederlands geven we hier een voorbeeld van de uitdagingen en vertaalslagen die daar bij komen kijken. Een songtekst is niet zomaar vertaald, gebruikte kanji-karakters kunnen meerdere betekenissen hebben. Context is nodig, want veel wordt niet gezegd, en een beetje dichterschap komt in dit geval ook zeker van pas.
Dezer dagen verschijnt in de Nederlandse bioscopen de animefilm Weathering with you (Tenki no Ko) van Makoto Shinkai. De soundtrack onder de film is zoals vaker van de groep RADWIMPS. Het nummer dat de film draagt heet Grand Escape en is alleen al qua melodie en harmonie zo prachtig dat het je verlangen doet om ook de tekst te begrijpen. Het nummer heeft ook zonder woorden iets melancholiek verdrietigs, begint klein en bouwt langzaam maar zeker uit naar een groot koor met een onweerstaanbare al maar herhaling van het zinnetje “Ikou”, laten we gaan. RADWIMPS besloot verrassend dit nummer niet zelf te zingen maar gunde de lead aan Toko Miura, een Japanse actrice, met een stem als een klokje. Het nummer zou als het mocht mee mogen doen met het Eurovisie Songfestival, onmiddellijk winnen. Geen twijfel mogelijk. Prachtige muziek, kop en staart en krachtige boodschap, gebracht door een loepzuivere zangeres en band. Waar gaat het dus over? We trachten de Japanse lyrics te vertalen naar het Nederlands en komen daarbij een aantal hobbels tegen op het pad. Er moeten minstens drie vertaalslagen gemaakt worden aleer we een afdoende even poëtische Nederlandse tekst voor ogen hebben..
1. Furigana: de juiste betekenis van de gehanteerde kanji
Een Japanse tekst bestaat zoals al eerder beschreven altijd uit kanji en hiragana en of katakana. De kanji omvatten begrippen en hiragana worden gebruikt om zinsdelen waar geen kanji voor zijn aan te vullen. Indien er ook leenwoorden uit het westen beschreven worden, zullen die in katakana lettergrepen gedrukt worden. Om de wirwar enigszins te structureren alvorens het echte vertalen kan beginnen is het handig om boven de kanji zogenaamde furigana te plaatsen. Deze fonetische kana-karakters (meestal hiragana) staan vaak boven de kanji om zo de uitspraak aan te geven en daarmee eenduidigheid over de betekenis te verschaffen. Kanji kunnen meerdere betekenissen hebben en worden afwisselend in een Chinese of Japanse variant uitgesproken. Japanners zelf hanteren de furigana ook graag en weten zich zeer geholpen, zeker wanneer nog niet alle ruim 5000 verschillende kanji beheerst worden. Dat vergt een schoolloopbaan en meer.
2. Letter voor letter, woord voor woord
Daarna kan het eigenlijk vertalen beginnen. Letterlijk en woord voor woord. En, teruglezend, waar mogelijk meteen omgezet in een in het Nederlands lopende zin. Tijdens het vertalen wordt al gereflecteerd op de betekenis van de tekst en de bedoeling van de auteur. Er ontstaat een tekst die leesbaar is. Maar ook door een vertaalmachine geschreven zou kunnen zijn, of door Master Yoda. “Begrijpen wij doen, mooi niet is”. Bovendien is naast de letterlijke vertaling ook de context belangrijk: Bij een zin “Dat de zomer naar de rug van de herfst kijkt, dat gezicht stel ik me voor” is het van belang te weten dat het lied gezongen wordt door een meisje: dat gezicht is dan ook niet het gezicht van de zomer, maar van haar geliefde.
空飛ぶ羽根と引き換えに 繋ぎ合う手を選んだ僕ら
Wij die in plaats van als veertjes door de lucht te vliegen ervoor hebben gekozen om elkaars hand vast te houden
それでも空に魅せられて 夢を重ねるのは罪か?(それでもそらにみせられて ゆめをかさねるのはつみか?)
Is het nog steeds verkeerd om desondanks door de hemel betoverd te zijn en een droom te hebben?
夏は秋の背中を見て その顔を思い浮かべる(なつはあきのせなかをみて そのかおをおもいうかべる)
Dat de zomer naar de rug van de herfst kijkt, dat gezicht stel ik me voor.
憧れなのか 恋なのか 叶わぬと知っていながら(あこがれなのか こいなのか かなわぬとしっていながら)
Is het verlangen of liefde? Terwijl ik weet dat het nooit zal uitkomen.
重力が眠りにつく 1000年に一度の今日(じゅうりょくがねむりにつく 1000ねんにいちどのきょう)
De dag, dat de zwaartekracht eens in de duizend jaar in slaap valt.
太陽の死角に立ち 僕らこの星を出よう(たいようのしかくにたち ぼくらこのほしをでよう)
Laten we in de blinde hoek van de zon staan, laten we deze ster verlaten.
彼(かれ)が目を覚ました時 連れ戻せない場所へ(がめをさましたとき つれもどせないばしょへ)
Als hij wakker wordt, naar een plek waarvan je niet terug kunt komen.
「せーの」で大地を蹴って ここではない星へ(｢せーの｣でだいちをけって ここではないほしへ)
Hup, de aarde schoppend, naar een ster die niet hier is.
行こう (もう少しで運命の向こう もう少しで文明の向こう(いこう (もうすこしでうんめいのむこう もうすこしでぶんめい)
Laten we gaan, (nog verder voorbij het lot, nog wat verder voorbij de beschaving).
夢に僕らで帆を張って 来るべき日のために夜を超え(ゆめにぼくらでほをはって きたるべきひのためによるをこえ)
We hijsen het zeil en trotseren de avond voor de dagen die komen gaan.
いざ期待だけ満タンで あとはどうにかなるさと 肩を組んだ(いざきたいだけまんたんで あとはどうにかなるさと かたをくん)
Nu we slechts vervuld zijn van verwachtingen, hoe zal het hierna worden, en we de armen op elkaars schouder leggen.
怖くないわけない でも止まんない(こわくないわけない でもとまんない)
Het is niet dat ik niet bang ben, maar ik stop niet.
ピンチの先回りしたって 僕らじゃしょうがない(ぴんちのさきまわりしたって ぼくらじゃしょうがない)
We kunnen niet anders dan op de zaken vooruit lopen.
僕らの恋が言う 声が言う(ぼくらのこいがいう こえがいう)
De stem die onze liefde verwoord, zegt:
「行け」と言う(｢いけ｣という)
“Ga!” Zegt die stem.
3. Van vertalen naar poëzie
Er moet na de technische vertaling nog een slag gemaakt worden. De tekst doet de film, RADWIMPS en Toko Miura nog geen recht. De vertaler mag proberen om het poëtisch karakter van de tekst te vangen in Nederlandse bewoordingen.
We kiezen
niet voor vleugels om door de lucht te vliegen,
wij kozen om onze handen te behouden
om elkaar vast te houden
En toch
fascineert de hemel ons nog steeds.
Is het een misdaad om daarvan te blijven dromen?
Zomer ziet de herfst van een afstand,
en ik stel me voor hoe zijn gezicht eruit zou kunnen zien.
Is het vol bewondering? Is het vol liefde?
Wanneer zal ik dat zien?
ik weet dat dat nooit meer zal gebeuren.
Laten we samen
op deze eens-in-een-millenniumdag,
wanneer de zwaartekracht in slaap valt,
laten we gaan staan waar de zon ons niet kan zien
Laten we deze planeet achterlaten.
Laten we de aarde verlaten
op weg gaan naar een andere planeet
Laten we gaan!
Gewoon een beetje verder dan het lot.
Nog een klein beetje verder dan de beschaving.
Onze liefde spreekt tot ons – een stem spreekt tot ons.
Er staat: “Ga!”
Een vertaler is niet per se een dichter. Mogelijk zal zo’n laatste fase uitbesteed moeten worden aan de professional op dit gebied. Een Japanse tekst is van huis uit vaag, de benoemde en zeker niet-benoemde context is er altijd bij nodig. Daarbij is ook de kracht van een Nederlands gedicht dat niet alles letterlijk benoemd hoeft of moet worden. De lezer mag ook zijn best doen en krijgt de ruimte om zijn of haar gevoel mee te laten spreken.
Het bovenstaande voorbeeld is daarmee niet meer dan een aanzet.
Maar, er staat “Ikou”. Ga. Laten we samen gaan.
Misschien nog maar niet de planeet verlaten, maar eerst maar eens samen gaan naar deze nieuwe film van Makoto Shinkai. Vanaf 30 januari zal Weathering with you in de Nederlandse bioscopen te zien zijn. De film is al in 2019 in Japan in première gegaan, maar het correct en vervolgens gevoelig omzetten naar andere talen vergt – zoals u na het lezen van dit voorbeeld begrijpen zult – nu eenmaal best wat tijd.
De muziek is echter al volop verkrijgbaar via onder meer Apple music en Spotify. We bevelen de film en de soundtrack van harte aan.
