Kobe is één van Japans’ grootste steden, maar spreekt voor het grote publiek minder tot de verbeelding dan Tokyo en Kyoto. Waar deze twee onmiddellijk beelden oproepen, moeten we voor Kobe dieper graven. Het dansende snelwegviaduct tijdens de aardbeving in 1995, of Kobe Beef, het exclusieve wagyu-vlees van het rund. Er is echter meer te vertellen over Kobe en graficus Hide Kawanashi deed dat met – zelfs tweemaal – een serie houtblokprenten onder de titel Kobe Hyakkei: One Hundred Scenes of Kobe.
Er wordt gezegd dat de naam Kobe afkomstig is van “Kanbe”; bij shinto-heiligdommen behorende aangestelden, die dienden bij riten voor de kami en belastingen inden. In de Nihon Shoki uit 602 worden deze kanbe – ook gelezen als kantomono – al genoemd. Kobe (神戸市, Kōbe-shi) is dus een oude stad die in elk geval aan betekenis won door de aanleg van een forse haven in de 8e eeuw. Na het einde van de nationale isolatiepolitiek in 1868 was deze haven een van de eerste die werden opengesteld voor handel met het westen. In 1889 werd de moderne stad Kobe gesticht. Kobe had toen ongeveer 130.000 inwoners. Tegenwoordig is Kobe de hoofdstad van de prefectuur Hyogo en met meer dan 1,5 miljoen inwoners de op vijf na grootste stad van Japan. Kobe ligt in de Kansai-regio op centraal Honshu, in de buurt van Kyoto en Osaka, maar weet minder een beroep te doen op het Must See-gevoel van de buitenlandse toerist. Wie aan het Ruhrgebied denkt, ziet nu eenmaal ook eerder zwart walmende schoorstenen en schrapende bruinkoolreuzenwielen voor zich dan de pittoreske dorpjes en toeristische bezienswaardigheden dier er ook wel degelijk zijn.
Waar kennen we Kobe van?
Kobe kennen we van indrukwekkende beelden van een enorme aardbeving. Op 17 januari 1995 rond vijf ’s morgens, werd Kobe en haar omgeving getroffen door een aardbeving met een kracht van 7,2 op de Schaal van Richter. Ongeveer 6.500 mensen lieten het leven en 43.000 mensen raakten gewond. 250.000 gebouwen raakten zwaar beschadigd, waardoor 300.000 mensen dakloos raakten. Het beeld van de slingerende, dansende verhoogde autoweg die daarna instort vergeten we niet meer.
Kobe geeft ook haar naam aan hét meest geprezen rundvlees ter wereld. Kobe-rundvlees (神 戸ビ ー Kōbe bīfu) is Wagyu-rundvlees van het Japanse zwarte Tajima-vee, volgens strikte regels gefokt in en om Kobe in de Japanse prefectuur Hyōgo. Het vlees wordt gezien als een delicatesse, gewaardeerd om smaak, malsheid en vette, goed gemarmerde textuur. Kobe-rundvlees kan worden bereid als biefstuk, maar doet het ook goed in de sukiyaki, shabu-shabu en op de teppanyaki.
Hide Kawanishi
Ruim voor de verwoestende aardbeving en de rundvlees-hype, was er al iemand van overtuigd dat Kobe veel te bieden heeft. Kawanishi Hide (川西 英 1894-1965), zijn voornaam is eigenlijk Hideo, werd in Kobe geboren en bleef zijn leven lang geïnspireerd door zijn omgeving. De bedrijvigheid van de haven, de schrijnen en tempels, het ritme van de matsuri. De winkelstraten, de bergketen die als een hoefijzer de stad omsluit. Hideo had een enorme behoefte om de voor hem bijzondere gebeurtenissen, maar ook alledaagse taferelen vast te leggen en krabbelde en schetste notitieblokken vol waar hij maar ging.
Hideo was daar dermate door gegrepen dat hij een betrekking in de familiezaak afwees. De Kawanishis dreven een handel in dranken en bezaten een aantal schepen, waarmee de regionaal gebrouwen alcoholica getransporteerd werden van Kobe naar Tokyo. Hideo koos daar ondanks de druk die door de familie werd uitgeoefend niet voor, hij wilde het pad op van schilderen en grafiek. Daar was – ook in die tijd – geen droog brood in te verdienen. Hij werkte dan ook in Kobe als postmeester, had een bescheiden, maar stabiel inkomen en belangrijker nog, had mentale ruimte over om zijn creatieve hart te ontdekken. Er bleef tijd over om te experimenteren en creëren.
Torenhoge productie
Kawanishi startte met schilderen in olieverf in de avonduren en zonder enige opleiding op dat vlak. Hij raakte onder de indruk van de Europese Art Deco-posterstijl van de jaren 1920. Het gebruik van grote egale kleurvlakken, korrelstructuur met tandenborstel of aquatint, vloeiende lijnen en de voorkeur voor tweedimensionale afbeeldingen, platte vlakken. Hoe bijzonder om een poster voor commerciële doeleinden te ontdoen van de reclametekst. Hoe mooi om via een reproductiepers de vlakken egaal te kleuren. In Europa was het vooral de lithografie waarmee de posters werden gedrukt. Kawanishi omarmde de houtblokdruk om zijn eigen waarnemingen van Kobe vast te leggen. De olieverf ging gaan de kant en de beitel kwam er voor in de plaats. Zonder opleiding, maar met een enorme drive, leek dit een haalbare kaart. Hij bleef goed naar zijn met name Franse en Engelse inspiratoren kijken en hanteerde de typerende pastel-posterkleuren, vulde ze aan met Japanse sumi-inkt om een goed zwart te krijgen. Ofschoon hij zelf weg was van de werkelijk egale gekorrelde kleurvlakken van de litho’s, onderscheiden zijn posters zich juist van hun Europese voorbeelden door de duidelijk zichtbare houtstructuur in de prent. Hij sneed zijn blokken in toenemende mate met een gebogen beitel om zachte randen te verkrijgen. Hij drukte zelf zijn prenten, had geen tijd of geld om dat uit te besteden. Zijn productie was torenhoog, er zijn ruim 1.200 prenten die aan hem worden toegeschreven. Zijn werk heeft daardoor minder scherpe of duidelijke randen dan wanneer een gespecialiseerd ambachtsman ze voor hem zou hebben gedrukt.
Inmiddels rangschikken we het werk en het gedachtegoed van Kawanishi onder de noemer Sōsaku-prenten. Deze stroming ontstond in de showa-periode tegelijkertijd met de Shin Hanga waar we al vaker over schreven. Shin hanga zijn een revival van de Ukiyo-e traditie uit de eeuw daarvoor, met de klare lijn van Hasui en de landschappen van Yoshida als uitmuntende voorbeelden. ‘Sōsaku hanga’ (創作版画) staat voor creatieve uitingen. Ingegeven door de artiest zelf, en niet zozeer door zijn uitgever. De kunstenaar bepaalt zelf, compositie en onderwerp, én bouwt en houwt zelf zijn blokken.
Kobe Hyakkei
Kawanishi reisde stad en haven af en legde zijn schetsen in notitieblokken vast. De uitwerkingen daarvan in houtblokdruk leverden tussen tussen 1933 en 1936 een reeks van 100 bruisende stadsgezichten van het vooroorlogse Kobe op. Het hadden er gerust meer kunnen zijn, inspiratie en drive genoeg. Het magische getal 100 werd bepaald en uiteraard geleend van Hiroshige die het al eerder had gedaan met zijn honderd gezichten op Edo in blokdruk. (Na Kawanishi deed ook een recente graficus als Tsuchimochi Shinji een honderd-reeks met One Hundred Famous Views of Tokyo).
De reeks van Kawanishi portretteert echter Kobe, en niet Edo/Tokyo. Andere verschillen zijn het weglaten van gedetailleerde verfijningen of soms zelfs grappen zoals die bij Hiroshige en Tsuchimochi juist zo in het oog springen. Gebrek aan opleiding of bewuste keuze? Afgebeelde personen zijn nooit individuen, maar dienen om de functie van een winkelstraat of passagierschip aan te zetten. Het resultaat is in elk geval een reeks prenten die duidelijk familie van elkaar zijn, in stijl, kleur, perspectief en compositie. Én onderwerp: de haven is nooit ver weg, we kijken naar de Japanse interpretatie van de Holland-Amerika Lijn, maar dan honderdmaal.
Na de Tweede Wereldoorlog moesten de verwoeste stad en haven opnieuw worden gebouwd. Tussen 1952 en 1953 legde Kawanishi de voortgang in nog eens 100 taferelen of vergezichten vast. Ditmaal geen blokdrukken, maar kleurentekeningen. Maar wel in de inmiddels kenmerkende stijl. In 1962 verscheen de collectie in een door hem gepubliceerde boekuitgave. Hieronder wordt een selectie uit deze laatste reeks getoond. Het maken van een selectie is lastig. We troosten ons met de idee dat Kawanishi dat zelf ook lastig vond; niet alleen maakte hij twee series, hij moest bovendien kiezen uit een oeuvre dat de 1200 oversteeg.
Kawanishi, ambassadeur van Kobe
De stad Kobe is blij met de positie die de haven inneemt op het handelstoneel. Is trots op haar rundvlees. Kobe is echter ook gelukkig met de nalatenschap van Kawanishi Hide. De officiële website van de gemeente Kobe toont fier de volledige collectie van 100 vergezichten op Kobe.
Bij nagenoeg alle afbeeldingen is ook vandaag nog goed te zien vanuit welk standpunt Kobe’s ambassadeur Kawanishi heeft geschetst. Wat werd afgebeeld, welke gebeurtenis hem op een goed idee bracht. Op de bovengenoemde site worden alle 100 prenten én hun bron naast elkaar getoond.
12 mei 2021