Het is ruim een jaar geleden dat kroonprins Naruhito de chrysantentroon besteeg. Ter ere van de 126e keizer begon Japan die dag aan Reiwa, het tijdperk van ‘de gelukkige harmonie’. En hoewel Naruhito enkel ceremonieel staatshoofd is, volgen veel Japanners hem en zijn echtgenote Michiko nauwgezet. Wat gebeurde er in Reiwa 1, en drukte de nieuwe keizer al zijn stempel?
Naruhito werd op 1 mei 2019 gekroond, maar buiten een kleine ceremonie in het keizerlijk paleis in het midden van Tokyo vonden er die dag geen festiviteiten plaats. Dit had alles te maken met het feit dat hij de eerste kroonprins in 200 jaar is die het keizerschap niet erft, maar van zijn nog levende vader kreeg doorgegeven. Akihito, moegestreden en kampend met een zwakke gezondheid, was een dag eerder afgetreden. Een uitgebreide viering was dan ook niet gepast geweest. Bovendien was er ook weinig tijd voor, want de keizerlijke abdicatie vroeg om een zorgvuldig voorbereide ceremonie en Shinto-rituelen die al twee eeuwen niet meer uitgevoerd hoefden te worden.
Die overslaan of moderniseren is geen optie; aan het keizerlijk hof is protocol heilig. Want de hofhouding is, naast behoudend, ook erg machtig. Akihito uitte de wens om af te treden al in 2010, maar het zou vervolgens nog tot 2017 duren voor de hofhouding dat verzoek behandelde. Pas daarna, in december van dat jaar, keurde de regering van premier Shinzo Abe de abdicatie officieel goed. En toen duurde het dus nog steeds anderhalf jaar voor Akihito dit, op 30 april 2019, eindelijk kon doen.
Een vol programma
Naruhito moest, ook dankzij tyfoon Hagibis, uiteindelijk tot november wachten op een optocht door Tokyo, en zijn officiële presentatie aan het volk. Toch had hij de eerste maanden al gelijk een behoorlijk vol programma. Volgens de overlevering stamt de keizerlijke familie namelijk af van zonnegodin Amaterasu. Keizerlijke gezanten kondigen daarom zijn aantreden aan bij het belangrijkste Shinto-heiligdom van het land in Ise, dat gewijd is aan Amaterasu. De nieuwe keizer voert zelf ook in de dagen na zijn aantreden een aantal belangrijke Shinto-riten uit, in één van de schrijnen van het keizerlijk paleis. De abdicatie voegde daar, zoals gezegd, nog een aantal extra stappen aan toe.
Van goddelijke komaf?
De goddelijke afstamming van Japanse keizers is niet met hard genealogisch bewijs te staven. Door de eeuwen heen is daar dankbaar gebruik van gemaakt. Zo riepen de nationalistische regeringen in de aanloop naar en tijdens de Tweede Wereldoorlog de keizer uit tot arahitogami, een ‘levende god’. Na afloop van de oorlog maakte de Amerikaanse bezetter dan ook een einde aan dit ‘staats-shinto’, en bracht een strenge scheiding aan tussen religie en staat. Toenmalig keizer Hirohito werd daarmee een ‘symbool van de staat en de eenheid van het volk’. Dat klinkt als een demotie, maar tegelijkertijd wordt de keizer nog steeds aangeduid als Tennō, letterlijk de ‘Hemelse Keizer’. Daarmee bevindt hij zich in een soort schemerzone. Er zijn, zoals dat gaat, conservatieve hardliners die de kwestie erg serieus nemen, maar voor de meeste Japanners is het geen issue; Boeddhistische en Shinto-rituelen zijn er ingesleten in het dagelijks leven. Denk aan een tempelbezoek met nieuwjaar, de aanschaf van amuletten voor allerlei soorten geluk, of bijvoorbeeld de inzegening van een huwelijk (of nieuwe auto) door een priester.
Forse schoenen te vullen
Naruhito heeft forse schoenen te vullen, want Akihito manifesteerde zich als een belangrijke wegbereider; hij was de eerste keizer die met een ‘gewone’ Japanner trouwde, de eerste keizer die zich fysiek onder zijn volk begaf, de eerste keizer die tijdens een staatsbezoek (aan Nederland nota bene) met voorbijgangers sprak, en de eerste keizer die zijn spijt uitsprak over de Japanse wandaden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar hij was ook de eerste keizer die zijn volk probeerde te troosten, zowel na de aardbeving in Kobe in 1995, als na de zeebeving, tsunami en kernramp in Fukushima, in 2011. Het lijken kleine stappen, maar zoals gezegd weet de keizer van Japan altijd de ogen van de conservatieve en machtige hofhouding op zich gericht. In zijn puur ceremoniële rol is er weinig bewegingsvrijheid.
Naruhito is in die zin iemand die ze in de gaten zullen willen houden. Ook hij brak door de jaren heen het protocol al meerdere keren, onder meer door openlijk zijn boosheid te uiten over de manier waarop de hofhouding zijn vrouw Masako behandelde door haar onder onmenselijke druk te zetten om een mannelijke nakomeling ter wereld te brengen.
Het machtige Japanse Hof?
Wie zijn dat dan? De hofhouding van de keizer is formeel ondergebracht in het Agentschap van de Keizerlijke Huishouding (宮内庁, Kunai-chō). Uiteraard is dat een bureau dat voor de keizer ondersteunende taken verricht. Te denken valt aan het regelen van de keizerlijke huishouding, het waken over de gezondheid en de veiligheid van de keizerlijke familie, de organisatie van reizen, staatsbezoeken, openbare optredens en de huisvesting. Wellicht dat de koks ook desgewenst best eens een frivool kroketje frituren voor het keizerlijk paar in plaats van de delicate kaiseki-gerechten, het merendeel van de ambtenaren is echter strak in de leer.
De Kunai-Chō ziet het als taak om krachtig te waken over het behoud van traditionele cultuur. Ruim 1000 medewerkers, gedetacheerd vanuit ministeries, spelen ook een beetje voor God, door de keizer en zijn familie de maat te nemen en hen dringend of dwingend te adviseren dit te doen en vooral dat te laten. Zij beroepen zich daarbij op een lange traditie: sinds 700 is de hofhouding een instituut, waar terdege rekening mee wordt gehouden. De Meiji-grondwet van 1889 hielp de keizer weer in het zadel, maar legde ook vast dat de interne aangelegenheden van de keizerlijke hofhouding niet onder toezicht van het Japanse parlement stonden. Inmiddels valt het Agentschap voor de Hofhouding onder verantwoordelijkheid van het Japanse Ministerie van Algemene Zaken, maar ze opereren nog altijd tamelijk autonoom en voelen zich gesteund door een cultureel geankerd systeem van ongebreidelde traditie.
Nog erg vroeg
Het is, mede door die lange aanloop, nog erg vroeg om te bepalen hoe Naruhito het keizerschap moderniseert. Dit jaar zou een goede testcase worden, met onder meer de Olympische Spelen in eigen land, maar het coronavirus zette daar een streep door. Ook eventuele staatsbezoeken zijn voorlopig noodgedwongen op de lange baan geschoven. Wel kwam er al een aantal buitenlandse regeringsleiders op bezoek, en brachten hij en Masako eind 2019 een bezoek aan de in 2011 getroffen Tohoku-regio. Zij lijkt alvast wel beter te gedijen in haar nieuwe rol; waar ze vroeger veel publieke optredens noodgedwongen moest afzeggen vanwege haar gezondheid, laat ze zich als keizerin meer zien.
Op een persmoment ter ere van zijn zestigste verjaardag, op 23 februari (dus vóór de pandemie uitbrak) lichtte Naruhito evenwel een klein tipje van de sluier op. Hij liet weten zich te beraden over zijn rol in een ‘snel veranderende samenleving’. Hij gaf aan te vinden dat ‘de keizerlijke familie een deel van de verantwoordelijkheid draagt’ voor het vinden van oplossingen om klimaatverandering, kindermishandeling en verarming tegen te gaan. Naruhito gaf aan zich in te willen zetten voor betere integratie van immigranten en meer kansen voor gehandicapten en LHBTI’ers.
Hij waakt echter nog steeds voor te grote sprongen. Sommige nieuwsmedia lieten zich kritisch uit over het feit dat de uitgebreide opvolgingsrituelen met publiek geld waren gefinancierd. Naruhito mag dan bekend staan als kritisch ten opzichte van het logge systeem, maar hij liet desgevraagd weten dat bij het plannen van de reeks ceremonies ‘rekening was gehouden met de belangen van de bevolking’.
Kleine stapjes in een rituele dans
Zo was keizer Naruhito op 20 mei jongstleden te vinden in een rijstveld nabij het Keizerlijk Paleis in Tokyo. Hij nam de ceremoniële leiding over het planten van de eerste rijst en stak daarbij de handen uit de mouwen. Deze traditie werd geïnitieerd door Hirohito, de grootvader van Naruhito. De keizer koos zelf voor de gelegenheid niet voor een traditioneel ensemble of zwart kostuum, maar plantte in een casual en praktisch lichtblauw shirt met lange mouwen, een grijze broek en zwarte rubberen laarzen, zorgvuldig rijstzaailingen zodat ze niet door de wind zouden worden omver geblazen.
