Zo gesloten als Studio Ghibli is wanneer er aan een nieuwe animatiefilm wordt gewerkt, zo open is de studio ná verschijning in de zalen. Het is inmiddels een bekend patroon: bij elke film verschijnt een boek met concept art en interviews, én een documentaire. Waar wij vervolgens een stukje aan wijden, want kijken in de Ghibli-keuken? Dat verveelt nooit.
Miyazaki wordt sinds 2006 onafgebroken gefilmd door Kaku Arakawa, in opdracht van omroep NHK. Dat leidde eerder tot de documentaires 10 Years With en Never-ending Man. Waar hij in die eerdere documentaires nog wel eens werd weggestuurd, of gevraagd te stoppen met filmen, is Arakawa tegenwoordig bijna overal bij.
Misschien ook wel onvermijdelijk als je nagenoeg bijna 20 jaar met iemand doorbrengt, maar Miyazaki is volledig aan zijn aanwezigheid gewend. Arakawa is tegenwoordig meer een soort huisvriend die toevallig een draaiende camera op schoot heeft, dan een documentairemaker.
Praten over elkaar
Het maakt wat we zien in Hayao Miyazaki and the Heron, de nieuwste docu, alleen nog maar interessanter. Zowel Miyazaki als vaste producer Toshio Suzuki praten voortdurend tegen de cameraman. Die praat slechts af en toe terug, en laat de heren vooral zelf aan het woord. Daarbij hebben ze het natuurlijk veel over de film, over hun kijk op het leven, maar – als de ander er niet is – óók over elkaar. Miyazaki merkt met enige regelmaat op dat Suzuki er slecht begint uit te zien.
Op zijn beurt uit Suzuki weer zíjn zorgen: is de oude meester nog wel in staat om te werken? Natuurlijk, hij moet zich dat afvragen in zijn rol als producer – hij gaat over het geld. Maar na ruim 40 jaar samenwerking zijn de grenzen tussen werk en privé behoorlijk vervaagd, en kijken we óók naar iemand die bezorgd is over zijn goede vriend.
Dat is niet zonder reden, want Miyazaki wordt ouder. Fysiek is dat niet echt merkbaar: hij prikt nog wekelijks afval, keuvelt met de kleuters van het lokale kinderdagverblijf en wandelt en fietst volop door Koganei, de buitenwijk van Tokyo waar de studio en zijn privé-atelier zich bevinden. Mentaal, echter, valt het maken van de film hem zwaarder dan eerst. Zeker omdat veel van zijn tijdgenoten hem beginnen te ontvallen.
Werken zonder vrienden
Het overlijden van Isao Takahata, Ghibli’s andere regisseur, in 2018, is een grote schok. Tussen hem en Miyazaki was de relatie nooit soepel: de heren konden niet goed zonder, maar ook niet mét elkaar. Arakawa wisselt zijn eigen beelden af met archiefmateriaal, en laat één shot meerdere keren terugkeren: Takahata, de mentor, raadselachtig glimlachend op de voorgrond, en Miyazaki, de leerling, vlak achter hem, met een blik die het midden houdt tussen bewondering en verlangen.
Maar Takahata is niet de enige die ontbreekt; ook Michiyo Yasuda, de vaste kleurontwerper van Ghibli, overlijdt (al in 2016). Meer nog dan Takahata is zij een sparringpartner, blijkt uit archiefmateriaal. Ze is veel meer zijn gelijke: iemand naast wie hij zit bij premières, met wie hij naar buiten glipt voor een sigaret, bij wie hij goede raad vraagt en krijgt. Gelukkig ook maar, voor ons – Yasuda is de voornaamste reden dat Miyazaki terugkwam op zijn besluit met pensioen te gaan. Ze overtuigde hem dat hij nog minstens één film in zich had.
Werken zonder deze twee levenslange vrienden blijkt lastig, zien we in de documentaire. Miyazaki tekent nog altijd zelf alle storyboards, maar weet niet meer hoe hij bepaalde simpele handelingen moet animeren. Wekenlang zit hij vast bij de gezichtsuitdrukking van een personage, om het uiteindelijk over te laten aan eerste animator Takeshi Honda. Het was voorheen ondenkbaar geweest.
Maar Miyazaki’s films waren dan ook niet eerder zo persoonlijk. Natuurlijk legt hij altijd al veel van zichzelf in zijn werk, maar voor het eerst zijn directe lijnen tussen personages en personen te trekken. Oók omdat Arakawa beelden uit The Boy and the Heron door zijn documentaire snijdt. We zien Mahito in de leer bij Kiriko, maar kijken eigenlijk naar Miyazaki en Yasuda. De Grand Master die Mahito vaderlijk toespreekt? Isao Takahata die Miyazaki aanmoedigt. Mahito, ruziënd met de reiger uit de titel? Miyazaki die kibbelt met Suzuki.
Fantastische documentaire
En dan is de film opeens bijna af. ‘Laten we dit nog eens doen’, zegt Miyazaki tegen een animator die klaar is met zijn scenes. De regisseur oogt weer energieker, grapt met Suzuki en de stemacteurs, is ouderwets zenuwachtig wanneer de film verschijnt en wanneer de prijzen worden uitgereikt: op het moment van de Oscaruitreiking is hij nét even naar de wc.
Hayao Miyazaki and the Heron is, kortom, opnieuw een fantastische documentaire. Over Miyazaki’s creatieve proces, en zijn unieke manier van naar de dingen kijken. Maar ook over Suzuki’s grote talent om hem gaande te houden. De oude meester had, getuige The Boy and the Heron, toch nog een film in zich.
Zelf kijken en lezen?
Documentaire Hayao Miyazaki and the Heron en artboek The Art of the Boy and the Heron zijn op het moment van publicatie nog niet in Nederland beschikbaar, maar lang kan dat niet meer duren: HBO Max streamt de docu nu al in de VS, en uitgeverij VIZ bracht elk artbook tot nu toe in vertaling uit.
4 november 2024