Wie voor een bloemetje ter ere van een trouwdag, verjaardag of een zomaar verrassing naar de bloemist gaat, weet zich omringd door een keur aan prachtig samengestelde boeketten. We zoeken een prachtige ruiker uit, of laten ons adviseren en schrijven er een kaartje bij dat aan het cellofaan gehecht wordt. Een gedichtje, een liefdesverklaring of een troostende wens. Bloemen zelf zeggen het echter ook al. Die reclameslogan is hier een beetje in de vergetelheid geraakt, maar bloemen hebben allemaal een eigen betekenis en symboliek. In Japan wordt daar nog volop aan gehecht: er is zelfs een gedefinieerde bloementaal, hanakotoba.

De Nederlandse bloemenbranche kan zich als geen andere beroepen op een rijke traditie van in- en uitheemse planten die gemakkelijk gecombineerd kunnen worden. De bloemist speelt graag in op de wens van hedendaagse consumenten. Handzame en volle kleurige boeketten leveren een mooi en makkelijk verkoopbaar eindproduct op. Onze cultuur is visueler geworden, een boeket dient puntgaaf te zijn en in één oogopslag door de ontvanger tot zich te kunnen worden genomen. Ook ontlenen we de betekenis van bloemen en boeketten vaker aan de persoonlijke smaak. Amerikaanse invloeden spelen daarbij een niet onbelangrijke rol; het geven van die ene simpele rode roos met Valentijn wordt breed begrepen als een symbool van liefdesverklaring. Daarnaast zorgt het gebruik van online prikborden als Pinterest ervoor dat ideeën gedeeld, én vermengd kunnen worden op een schaal die voorheen ondenkbaar was.   

Verloren betekenis

Hoewel de eclectische boeketten een lust voor het oog zijn, gaat de betekenis die vroeger op religieus en sociaal vlak aan de bloemen verbonden was, soms verloren. Bloemen en bloemsierkunst waren door de eeuwen en door verschillende beschavingen heen belangrijk bij geboorte-, huwelijks- en sterfte-rituelen. Eén bloem stond centraal en werd in drie- of vijftallen gevaasd, met wat groen als ondersteuning. Een treffend voorbeeld daarvan is de Witte Eucharis (what’s in a name), een Amaryllis-soort die symbool stond voor schoonheid, reinheid en een nieuw begin. De bloem wordt daarom vaak gebruikt in protestantse eucharistievieringen, momenten waarop de kerkgangers hun geloof hernieuwen. Ook in de katholieke beeldtaal spelen bloemen een belangrijke rol. De Akelei wordt op vele schilderijen als symbool voor Maria en een lofprijzing op Christus gebruikt. Met Pasen kleurt de bloemenzee op het Sint Pietersplein in Rome voornamelijk wit en geel, als symbool voor nieuw leven. Kerst in huis daarentegen is rood en groen.

Hanakotoba: strikt gedefinieerde bloementaal

Waar de vroegere betekenis van bloemen in Nederlandse bloemisterij en bloemschiktradities minder belangrijk is geworden door de veranderde afnemer, houden Japanse bloemisten vaker vast aan een strikt gedefinieerde bloementaal. Niet alleen is het benadrukken van een fraaie belijning en compositie belangrijker dan het scheppen van volume, zoals dat in Nederlandse bloemstukken vaak tot uitdrukking komt: de gebruikte bloemen worden ook vooral en bewust gekozen op hun betekenis. Die is dermate belangrijk, dat zich door de eeuwen heen zelfs een speciale bloementaal heeft ontwikkeld, hanakotoba, letterlijk: bloemwoorden.

Deze hanakotoba heeft niet alleen betrekking op bloemen. Ook grassen, bomen en struiken kennen hun plaats in de taal der bloemen. Bloemen en planten worden vooral ook geassocieerd met de seizoenen. Ikebana wordt bij voorkeur opgemaakt met wat er in het betreffende seizoen voorhanden is. En dat hoeft niet perse een bloeiende bloem te zijn, de traditionele Japanse nieuwjaarsversiering – de kadomatsu – wordt opgebouwd uit drie bamboestaken. In dit artikel geven we een ‘bloemlezing’ van een aantal van de belangrijkste Japanse bloemen, en hun traditionele betekenis volgens de hanakotoba.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Higanbana

Lelies hebben al lang een speciale plek in de Japanse bloemenconstellatie. Witte lelies zijn bijvoorbeeld een symbool van kuisheid en puurheid. Aan deze spinlelie (Lycoris radiata) is een opvallende legende verbonden:

De bloemen van deze plant werden bewaakt door de yōsei (fee) Manju, terwijl de elf Saka de bladeren onder zijn hoede nam. Hoewel ze elkaar nooit zouden kunnen ontmoeten vanwege de verschillende bloeiperioden, raakten ze nieuwsgierig naar elkaar. Nieuwsgierigheid won het van plichtsbesef. Manju en Saka liepen weg van hun post, ontmoetten elkaar en raakten op slag verliefd. De goden waren vertoornd dat ze zich niet aan hun taak hadden gehouden, en zorgden er voor dat Manju en Saka elkaar nooit meer zouden kunnen zien.

Deze straf is tot op de dag van vandaag zichtbaar in het groeiproces van de spinlelie. Als de spinlelie bloeit, groeien er nog geen bladeren aan de steel. Pas als de bloemen verwelken, groeien de bladeren. De Japanse naam van de bloem betekent letterlijk: higan-bloem. Higan is een festival voor de doden dat twee keer per jaar gevierd wordt tijdens de lente- en herfst equinox (het moment waarop dag en nacht precies even lang duren). Veel Japanners keren dan terug naar hun geboorteplaats om het graf van hun ouders te versieren met bloemen – bij voorkeur lelies.

Zeg het met bloemen

Wellicht zijn in het westen de hanakotoba wat achterop geraakt. Het gaat natuurlijk toch vooral om het gebaar. “Fijn dat je de moeite neemt om me te verrassen met een boeket” en een zoen. Dat telt! Maar als je misschien nog hoger wilt scoren of nog subtieler te werk wilt gaan, zou je je weer eens kunnen verdiepen in de taal van de bloemen. De Japanse bloemen die we hier bespreken, heeft de Nederlandse bloemist ook allemaal op voorraad!

Bloementaal is bovendien niet ingewikkeld: je weet meer dan je denkt. Toen ze nog niet door de mot aangevreten waren, beschermde een met Palm-Pasen gezegende buxustak menig huis en ingezetenen tegen onweer en onheil. Een dagverse anjer in het knoopsgat associëert iedereen natuurlijk met Prins … Een witte aronskelk leggen we op een … En natuurlijk de roos tussen de tanden… zeg het met bloemen!

4 juni 2019 Pim Omes