Een haiku schrijven lijkt zo simpel. Je schrijft een gedicht van drie regels met 5, 7 en 5 lettergrepen en je bent klaar. Het hoeft niet eens te rijmen. Echter een goede haiku schrijven, een waarvan de lezer kan genieten, dat is een stuk minder eenvoudig. De volgende do’s and don’ts kunnen je als dichter houvast bieden voor het schrijven van een goede, moderne haiku.

Wat is een haiku?

De haiku is een kort, niet-rijmend gedicht. De basis van een haiku is de zintuiglijke ervaring van de dichter. Een haiku bestaat vaak uit drie regels van 5, 7 en 5 lettergrepen. De haiku is ontstaan in Japan. Hieronder volgen de beroemdste haiku aller tijden van de bekende haiku-meester Matsuo Basho:

Oh, oude vijver,
een kikker springt van de kant,
geluid van water
Matsuo Basho 1644 – 1694

Een westerse navolging van de haiku bestaat meestal uit drie regels van 5, 7 en 5 lettergrepen. In Japan is dit vormkenmerk echter geen standaard. Daar schrijft men een haiku vaak op één regel. Ook het aantal lettergrepen kan nogal eens wisselen. Steeds meer westerse haiku-dichters schrijven haiku’s met een afwijkend aantal lettergrepen. Daarbij gaat het vaak om minder lettergrepen. Meer dan 17 lettergrepen in een haiku komt bijna nooit voor. Ook experimenteert tegenwoordig een aantal westerse haiku-dichters met eenregelige haiku’s. De klassieke haiku gaat meestal over een natuurbeleving, zoals de haiku hierboven, maar dit is niet noodzakelijk. Ook het landelijke en huiselijke leven zijn vaak onderwerp van een haiku, zoals in de volgende voorbeelden:

Wadende vrouwen
planten rijst, alles besmeurd
behalve hun lied
Raizan 1653 – 1716

Bladeren vliegen
voor het huis over het veld,
verrukt is de kat
Issa 1763 – 1828

Traditioneel zit in de haiku een verwijzing naar één van de Japanse seizoenen. Vaak gebeurt dit door het noemen van een bloem, een dier of een weersgesteldheid die kenmerkend is voor dat seizoen. In het volgende gedicht komt bijvoorbeeld een dier voor dat je in Japan alleen in de zomer ziet:

Even bewegen
in de eerste morgenbries
de rupsenharen
Buson 1716 – 1784

Behalve naar een seizoen, kan een klassieke haiku ook verwijzen naar het Japans nieuwjaar. In Japan geldt het begin van de lente als nieuwjaar. Vooral de eerste ochtend van het nieuwe jaar, als alles vers en nieuw is, is een bron van inspiratie. Bijvoorbeeld in de volgende haiku:

In het morgenrood
op de tip van het graanblad
de rijp van voorjaar
Onitsura 1660 – 1738

Ten slotte bevat een haiku vaak een verrassende wending. De eerder geciteerde haiku’s van Raizan en Issa zijn daarvan goede voorbeelden. Ook in de volgende haiku van de Japanse haiku-dichter Shiki (1867 – 1902) zit een verrassing:

Nog dezelfde dag
waarop de klaproos bloeide
door de wind vernield.
Shiki 1867 – 1902)

Moderne haiku

Het belangrijkste verschil tussen de klassieke en de moderne haiku is de seizoensverwijzing. Terwijl de klassieke haiku altijd naar één van de seizoenen verwijst, kan een moderne haiku naar van alles en nog wat verwijzen. Een haiku kan zelfs verwijzen naar het carnaval, zoals in de volgende moderne haiku van de Vlaamse haiku-dichter Luk Gybels:

Bij het ontwaken
een handvol confetti
op het hoofdkussen

---

Do’s

Hou je zoveel mogelijk aan het 5/7/5-stramien

In de poëziewereld leeft tegenwoordig de gedachte, dat het 5/7/5-stramien meer een richtlijn is, dan een harde eis voor een haiku. Je ziet steeds meer haiku-dichters die van deze norm afwijken. Daarbij gaat het vaker om minder, dan om meer dan 17 lettergrepen. Overigens hielden ook de oude Japanse haiku-dichters zich niet altijd aan het stramien. Neem bijvoorbeeld de volgende haiku van de beroemde Japanse haiku-dichter Basho (1644 – 1694):

kara eda ni
karasu no tomarikeri
aki no kure

De vertaling luidt:

Op een dorre dak
is een kraai nog blijven zitten
in de herfstavond.

De tweede regel van het origineel telt 9 lettergrepen. Waarschijnlijk heeft Basho deze regel bewust langer gemaakt om het roerloze wachten van de kraai te benadrukken.

Neem je omgeving als onderwerp

In oude Japanse haiku’s is de natuur vaak het onderwerp. Dit is echter geen verplichting. Neem bijvoorbeeld de volgende haiku van de populaire Japanse haiku-dichter Issa (1763 – 1828):

Nieuwjaarsgeschenken –
ook de baby aan de borst
steekt twee handjes uit.

Voor een goede haiku hoef je daarom niet per se de natuur in. Ook in de stad, in huis, op kantoor etc. valt genoeg te zien, te horen, te ruiken en te voelen. Ter illustratie een moderne haiku van de Belgische haiku-dichter Luk Gybels:

De tandarts van dienst
trekt van boven zijn leesbril
alle rimpels samen.

Maak je moderne haiku zo zintuiglijk mogelijk

Bij het juist lezen van een goede haiku herbeleeft de lezer de zintuiglijke ervaring van de dichter. Het effect is groter als je erin slaagt om je haiku zintuiglijker te maken. Dit kan je bereiken door in de haiku niet alleen te vertellen wat je zag, maar ook wat je hoorde, rook of voelde. Een goed voorbeeld is de beroemde haiku van Basho boven in dit artikel: Basho beschrijft hier niet alleen wat hij ziet (de oude vijver en de springende kikker), maar ook wat hij hoort (geluid van water).

Zorg voor goed Nederlands

Een goede haiku wekt de indruk in één ruk te zijn geschreven, ook al is dat vaak niet waar. Dit effect bereik je door ervoor te zorgen dat je haiku is geschreven in goedlopend Nederlands. Dit betekent onder andere:

• Geen gesjoemel met weggelaten lidwoorden of ingekorte woorden
• Geen overbodige woorden
• Correcte interpunctie
• Logische afbrekingen aan het einde van de regel (hoewel een slim gekozen enjambement heel effectief kan zijn)

Eerder gaf ik aan dat een beginnende haiku-dichter zich maar beter zoveel mogelijk aan het 5/7/5-stramien kan houden. De woorden ‘zoveel mogelijk’ staan daar niet voor niets. Als door het stringent vasthouden aan het stramien een haiku ontstaat in slecht Nederlands, dan toch liever een lettergreep meer of minder. Uiteindelijk is de inhoud belangrijker dan de vorm.

Zorg voor een wending

Hoe klein een haiku ook is, in veel klassieke Japanse haiku’s zit toch een wending. Een goed voorbeeld is de haiku van Shiki hierboven. De vernieling van de klaproos door de wind, nota bene op de dag dat hij eindelijk bloeit, lijkt te verwijzen naar de vergankelijkheid.

---

Don’ts

Benoem geen emoties

De beste haiku’s weten bij de lezer ook een emotie op te wekken, maar dat is iets anders dan een emotie benoemen. Neem bijvoorbeeld de volgende haiku van Issa:

In het ziekenhuis
dooft een flakkerend licht uit
een sneeuwstorm steekt op.

Wie denkt er bij het lezen van deze haiku niet aan sterven? Maar dit staat er niet! Issa beschrijft alleen wat je kan zien. De diepliggende betekenis leggen wij er als lezers zelf in. Overigens hoeft niet iedere haiku zo emotioneel geladen te zijn. Als een haiku alleen de verwondering van de dichter op de lezer overbrengt, is het al een geslaagde haiku. Daarom nog een voorbeeld. Deze haiku is van Shiki:

Honderden heuvels
wel duizend rode esdoorns
slechts één riviertje.

Ik lees hier niets anders dan de verwondering van de dichter over het contrast tussen zoveel heuvels en esdoorns en slechts één riviertje. En dat is genoeg.

Een haiku is niet afhankelijk van beeldspraak

De Westerse poëzie zit zo vol beeldspraak, dat wij soms denken dat het een noodzakelijke voorwaarde is voor een goed gedicht. Bij de van oorsprong Japanse haiku is juist het omgekeerde het geval. In haar standaardwerk Haiku, Een jonge maan schrijft J. van Tooren: ‘De ware poëet is hij, die een paard een paard noemt, alsof dat nog nooit was gebeurd.’ De beste haiku’s beperken zich tot de zintuiglijke waarneming. Als door associatie met bepaalde woorden de lezer een diepere betekenis in de haiku ontdekt, dan is dat prima, maar de haiku moet ook zonder dat zijn te begrijpen. Een goed voorbeeld is de eerder geciteerde ziekenhuis-haiku van Issa. Ik lees de flakkerende kaars en de sneeuwstorm als symbolen voor sterven. Echter, ook zonder deze diepere laag, blijft het een mooie haiku met een aangrijpend beeld.

Vermijd Japonisme en grote woorden

Omdat de haiku van oorsprong een Japanse dichtvorm is, laten veel beginnende haiku-dichters zich inspireren door de oude Japanse haiku-meesters. Daar is niets mis mee, zolang de eigen ervaring maar de basis blijft van de haiku’s die je schrijft. Dus liever geen gedweep met kersenbloesems. Vermijd ook hoogdravende bewoordingen als waarheid, vrijheid en liefde. Grote woorden maken geen grote poëzie.

Wel of niet een seizoenverwijzing?

Traditioneel zit in een haiku ook een seizoenverwijzing. Vaak gaat het dan om een dier, bloem of weersgesteldheid, kenmerkend voor een bepaald seizoen. De eerder geciteerde klaproos-haiku van Shiki is een goed voorbeeld. De klaproos komt alleen voor in de zomer. De haiku is een dichtvorm die wereldwijd in populariteit stijgt. Veel landen kennen geen seizoenindeling zoals wij deze kennen. Daarnaast leeft tegenwoordig een meerderheid van de wereldbevolking in steden. In de stad is de impact van de seizoenen kleiner dan op het platteland of in de natuur.

---

Aanbevolen

Het kleine meisje dat meisjes tekent : haiku’s
Luk Gybels
Nederlands 84 pagina’s Brave New Books augustus 2015

‘Het kleine meisje dat meisjes tekent’, het debuut van de Belgische haiku-dichter Luk Gybels, bevat poëtische snapshots van het alledaagse. Humor en emotie, de verrassende invalshoeken en het subtiele taalspel kenmerken de bundel. De foto’s, speels en origineel, zijn ook van de auteur. Zijn dochtertje Miene tekende de cover. In 2014 won Luk Gybels de Twaiku-wedstrijd van Van Dale Uitgeverij. Zijn haiku’s zijn gepubliceerd in gerenommeerde literaire tijdschriften zoals Vuursteen en De Lukraker. Verder is zijn werk opgenomen in verschillende bloemlezingen. De auteur is lid van de haikukern Limburg. ‘Zijn onverminderde zin om de lezer op het verkeerde been te zetten, de wereld om te draaien en de dingen anders dan anderen te benaderen, maken van deze bundel haiku’s een bijzonder hebbeding.’ Luk de Laat, De Lukraker (B) ‘Een geweldige, rijke bundel met juweeltjes en vol speels, verrassend, origineel, vaak geestig taalgebruik!’ Ria Giskes, haiku-dichteres (NL) ‘Zeer goede haiku’s. Ook in het senryu genre is deze auteur bedreven.’ Ferre Denis, Vuursteen (B) ‘De haiku’s van Luk Gybels laten een schitterende, meerlagige indruk nazinderen.’ Ragazza, WebTales (N)

11 juli 2016 Robin Kerkhof