De vlietende wereld van ukiyo-e (3) – glitter en schaduw

Een poos geleden gaf ik in de vorige blog uit deze serie een beknopte beschrijving van het drukproces van ukiyo-e. Onder het motto ‘beter laat dan nooit’ zal ik in dit derde deel, zoals beloofd, ingaan op enkele van de technieken die de drukker kan gebruiken om speciale effecten te creëren.

Om te beginnen werd er gebruik gemaakt van blinddruk (karazuri) en de zogenaamde glanstechniek (shomen-zuri). Blinddruk is de meesten van ons wel bekend van duur briefpapier of geboortekaartjes en houdt simpelweg in dat er gebruik wordt gemaakt van een droog blok, waardoor een patroon in reliëf ontstaat. De glanstechniek is een variant waarbij eerst een bepaalde kleur wordt aangebracht. Wanneer het pigment gedroogd is, wordt de prent op een droog blok gelegd en wordt het gewenste patroon met de baren ingewreven. Op deze manier werden bijvoorbeeld patronen in kledingstukken aangebracht. Het mooie van deze techniek is dat het patroon alleen onder een bepaalde hoek goed zichtbaar is. Een ogenschijnlijk sobere prent kan dus van dichtbij plots schitterende details blijken te verbergen.

Op basis van mijn beschrijving van het drukproces lijkt het creatieve aspect van ukiyo-e vooral afhankelijk te zijn van de ontwerper en de houtsnijder. De invloed van de drukker op de uiteindelijke prent lijkt daarom wellicht klein, maar schijn bedriegt: een bedreven drukker wist details aan te brengen die niet in het houtblok verwerkt konden worden.

Voor het creëren van schaduwen en gradaties in kleuren was men bijvoorbeeld grotendeels afhankelijk van de vaardigheden van de drukker. Deze bokashi-techniek is tevens een van de meest voorkomende technieken in de wereld van ukiyo-e. Door voor het drukken een gradatie in het pigment op het blok te creëren kon een goede drukker deze overbrengen op de prent. Het lastige was dat dit voor elke prent opnieuw gedaan moest worden zonder al te grote verschillen te veroorzaken. Finesse werd dan ook zeker van de drukker vereist. Een goed voorbeeld van deze techniek is te vinden in de landschapsprenten van Ando Hiroshige (1797-1858) met hun karakteristieke gradatie van de lucht op de achtergrond.

Een tweede effect dat grotendeels afhankelijk was van de vaardigheid van de drukker is het gebruik van mica (kirazuri). Door deze kristallen te verwerken in de prent ontstaat een glinsterend effect dat vooral in combinatie met de glans-techniek schitterende resultaten kan opleveren wanneer men de prent van dichtbij bekijkt. Voor het verkrijgen van dit effect werd lijm in plaats van pigment aangebracht op het houtblok. De prent werd vervolgens omgedraaid en bestrooid met mica. Met behulp van een borstel werden de kristallen over het beoogde vlak verspreid. Mooie voorbeelden hiervan zijn te vinden in het werk van Toshusai Sharaku (1794-95), die mysterieus genoeg slechts één jaar actief was als prentkunstenaar.

De rol van de drukker in het creatieve proces van ukiyo-e was dus allesbehalve miniem. Maar ook de uitgever had vaak een vinger in de pap wat betreft het ontwerp van de prent. Daarover meer in het volgende deel van deze serie.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *