De filosofie van de Kyotoschool (2) – Kitaro Nishida

In de introductie van de filosofie van de Kyotoschool maakte ik een sprong van veertig jaar vanaf de start van de Meiji-restoratie in 1868 tot het verschijnen van Kitaro Nishida’s eerste filosofische boekwerk in 1911. In deze veertig jaar is er vanzelfsprekend veel gebeurd, dus daar schrijf ik over in dit deel van de reeks.

Als student was Kitaro Nishida (1870-1945) in ieder geval geen schoolvoorbeeld: hij spijbelde veel en misdroeg zich in de lessen waar hij wel was, waardoor hij te horen kreeg dat hij zijn eerste jaar niet gehaald had. Hij voelde zich onderdrukt en stopte met het volgen van onderwijs om zich thuis te storten op zelfstudie. Ook dat bleek niet mee te vallen en toen de huisartsen hem vertelde dat hij zijn ogen zwaar overbelast had door overmatig leeswerk, schreef Nishida zich in 1891 weer in voor de studie filosofie aan de Universiteit van Tokyo. Ondanks vele tegenslagen in zijn privéleven studeerde hij af, stichtte hij een gezin en werd in 1913 professor in de filosofie.

In een korte periode van werkloosheid zat Nishida niet bij de pakken neer, maar nam hij deel aan een intensieve training voor Zenmeditatie in Kyoto, zoals een vriend van hem eerder suggereerde. In een brief schreef hij dat hij het lastig vond om de Zentraining te combineren met het zijn verplichtingen als docent en vader, en twijfelde of hij überhaupt ooit zou ‘ontwaken’, oftewel het bereiken van een dieper niveau van zelfbewustzijn. Na enkele jaren oefening slaagde Nishida er toch in om zijn kouan (mentale puzzel zonder mentale of intellectuele oplossing) op te lossen en ervaarde zijn kenshou, een eerste vorm van verlichting. Deze ervaringen vormden de basis van zijn filosofische carrière.

Ondanks dat Nishida vooral bekend staat om zijn ideeën van basho, zijn interpretatie van Aristoteles’ topos, wil ik me in dit deel beperken tot Nishida’s “pure ervaring”, zoals beschreven in Zen no Kenkyuu (‘An Inquiry into the Good’, 1911, niet naar het Nederlands vertaald). De term “pure ervaring” stamt af van William James, wiens werk Nishida inspireerde tot het schrijven van eerdergenoemd werk. Volgens Nishida is “pure ervaring” een toestand van ervaring waarin het onderscheid tussen subject en object nog niet gemaakt is. Subject en object zijn hier, naar het dualistisch model van Descartes, te lezen als respectievelijk ‘hetgeen dat waarneemt’ (de mens) en ‘hetgeen dat waargenomen wordt’.

Dit betekent dat in de toestand van “pure ervaring” alles verenigd is, schrijft Nishida, en stelt dat men daaruit concepten ‘snijdt’ voor menselijke behoeftes en doeleinden, zoals het ‘gras’ en ‘strand’ op aarde en ‘dagen’ of ‘zomer’ uit tijd. Met andere woorden: kunstmatige brokken uit wat eigenlijk een continuüm is. Een kwestie waar Nishida al gauw op stuitte is de kwestie of er überhaupt filosofisch zinvol gesproken kan worden over “pure ervaring”, aangezien hiervoor de kunstmatige constructies van taal, woorden en grammatica nodig is.

Deze opvatting vormt een schril contrast met de Westerse filosofie, waar sinds Aristoteles het idee heerst dat taal het enige middel is tot kennis en de realiteit. Nishida sluit zich juist aan bij Aristoteles’ leermeester Plato en de Oosterse filosofische traditie door dit logocentrisme in twijfel te trekken, omdat de realiteit niet objectief en waarheidsgetrouw te bevangen is in woorden. Dat is ook de reden waarom Chinese filosofen uit de vierde eeuw hun vragen begonnen met ‘hoe’ in plaats van ‘waarom’.

Vanuit het idee van “pure ervaring” ontwikkelde Nishida zijn filosofie en belandde uiteindelijk via “zelf-bewustzijn” en basho bij complexe concepten als “the absolutely contradictorily self-identical dialectical world of the one and the many” (1939). In dit stadium bereikt zijn filosofie een beruchte moeilijkheidsgraad waardoor veel van zijn latere werken onvertaald blijven. In deze reeks gaan we ons dan ook niet op dit onverkende terrein begeven: laten we in het volgen deel bekijken hoe het “pure ervaring” ontpopt in de logica van basho, de vereniging van absolute tegenstellingen.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *