Toen Donald Trump voor het eerst als president van de VS contact met de premier van Japan had gehad, sprak hij gloedvol over zijn goede vriend, ‘premier Shinzo’. Dat Trump er niet in slaagde om de Japanse minister-president respectvol bij zijn achternaam te noemen, zal weinigen verrassen. Toch is het niet gek dat hij de vergissing maakt – hij is zeker niet de enige. In Japan wordt de familienaam namelijk eerst gezegd of geschreven. Buiten de landsgrenzen wordt echter de omgekeerde (westerse) volgorde gehanteerd. De hoogste tijd om aan die verwarring een einde te maken- althans, als het aan de regering Abe ligt.
Voor de oorsprong van deze verwarring moeten we terug naar het begin van de Meiji-periode (1868-1912), toen werd besloten tot grootschalig gebruik van achternamen. Vóór die tijd bestonden er wel al achternamen, maar deze gaven met name aan tot welke clan iemand behoorde. Daarmee waren ze vooral weggelegd voor de gegoede burgerij en machthebbers, zoals de Tokugawa-clan, aan de macht tijdens de Edo-periode (1602-1868), en de Fujiwara-clan, in charge tijdens de Heian-periode (794-1185). Lagere bevolkingsgroepen gebruikten soms wel achternamen, maar die waren niet officieel, en bovendien nergens vastgelegd.
De Meiji-regering, die Japan snel moderniseerde, vond het echter tijd om Japanners van alle standen van een officiële familienaam te voorzien. Mensen mochten deze zelf kiezen, of konden te rade gaan bij de lokale shinto-priester of boeddhistische monnik, wat in veel gevallen leidde tot vrij letterlijke namen: Takahashi (‘hoge brug’), of Suzuki, (‘knopboom’) zijn twee bekende voorbeelden. Die vrije keuze zorgde ook voor een grote verscheidenheid: naar schatting zijn er meer dan 100.000 achternamen in omloop. Dat zijn er veel meer dan in bijvoorbeeld de beide Korea’s, waar de minder dan 300 verschillende achternamen nog steeds zijn gebaseerd op clan en/of regio. Het zorgt er ook voor dat het voor veel Japanners enorm moeilijk is om hun stamboom voorbij een bepaald punt in kaart te brengen.
Westerse naamvolgorde
Binnen Japan bleef de bestaande Japanse naamvolgorde, dus de achternaam eerst, gangbaar. Bij ontmoetingen met vertegenwoordigers uit Westerse landen draaide men die volgorde echter om. Dat paste in de algehele trend van die tijd: na eeuwen nagenoeg afgesloten te zijn geweest van de buitenwereld, was het tijd om te laten zien hoe modern en vooruitstrevend Japan was. Dat was het begin een verwarring die tot op de dag van vandaag voortduurt.
Want hoewel het niet van hogerhand werd opgelegd, werd de westerse volgorde wel steeds vaker gebruikt. In kranten en tijdschriften, maar bijvoorbeeld ook in Japanse lesboeken. Probleem is echter dat de westerse volgorde ook weer niet heel consistent wordt toegepast, want in diezelfde boeken worden grootheden uit de vaderlandse geschiedenis steevast in de Japanse naamvolgorde vermeld. Onder uitgevers en de verschillende mediahuizen zijn er ook nooit regels voor geformuleerd. De vuistregel is om, in publicaties gericht op niet-Japanners, de Westerse volgorde te hanteren, maar lang niet iedereen houdt zich daaraan. En wie wel eens naar Japan vloog, en een bezoekersformulier moest invullen in het vliegtuig of op de luchthaven, weet het: daarop wordt eerst je familienaam gevraagd.
‘Cultuurverloochening’
Maar het wordt door veel Japanners niet alleen verwarrend gevonden: een deel van de achterban van Shinzo Abe ziet het ook als verloochening van de Japanse cultuur. Diens liberale LDP deinst er sowieso niet voor terug om kiezers aan de iets verdere rechterzijde van het politieke spectrum te bedienen. Zo probeert Abe al jarenlang grondwetsartikel 9, dat bepaalt dat het Japanse leger enkel ter zelfverdediging kan worden ingezet, te veranderen. Dit is, ondanks verwoede pogingen, nog niet gelukt, wat ongetwijfeld zal steken.
Dat minister van buitenlandse zaken Taro Kono de internationale pers verzocht om voortaan de familienaam eerst te hanteren, kan daarom zeker ook worden beschouwd als een poging om de rechtse kiezer tevreden te houden. Al werd hetzelfde verzoek twintig jaar geleden ook al eens gedaan, maar daar gaven zowel de internationale gemeenschap als de Japanners zelf geen gehoor aan.
Voornaam of achternaam?
Of de verandering er dit keer wel gaat komen, blijft afwachten. Wil je niet dezelfde vergissing als Donald Trump maken? Dan is het veiliger om Japanners bij hun achternaam aan te spreken en te noemen, vergezeld van het eerbiedige achtervoegsel ‘-san’. Maar hoe weet je, als je iemands volledige naam weet, wat zijn of haar voornaam is? Toegegeven, volledig waterdicht is het niet, maar er is een manier om de meeste voornamen van achternamen te onderscheiden:
- Mannelijke voornamen eindigen vaak op -suke, -hiko, -hei, -o, -shi, -to of -ru
- Vrouwelijke voornamen eindigen vaak op -ko, -mi, -ri, -chi, -ka, of -ue
Als één van beide namen op de bovenstaande manier eindigt, weet je dat je het andere deel van de naam moet hebben.
Een andere optie is om te wachten tot iemand zich voorstelt: in 99,99% van de gevallen wordt daarvoor de achternaam gebruikt. Wachten tot iemand zijn of haar kaartje overhandigt is dan weer minder slim: veel Japanners hebben een speciaal stapeltje met westerse volgorde voor hun internationale contacten. Aan de verwarring over de Japanse naamvolgorde komt vermoedelijk binnenkort geen einde.
11 juni 2019