Wie over de bloemenmarkt over de Amsterdamse Singel tussen het Koningsplein en het Muntplein flaneert, ziet behalve de duizenden bloembollen ook opmerkelijk steeds meer bonsai-aanbiedingen: kleine miniatuurbomen kant en klaar in een schaal, of bouwpakketten voor de doe het zelver. Echt Nederlandse waar is het niet. Waar de van oorsprong Turkse tulp inmiddels al eeuwenlang geassocieerd wordt met souvenirs uit Holland, blijft de bonsai toch echt ‘Made in Japan’. In dit artikel gaan we nader in op de kunst van het miniatuurtuinieren.
Bonsai (盆栽) is de Japanse traditie van het cultiveren van bomen in potten. De boom wordt door manipulatie met draad en snoei klein gehouden en zodanig gevormd dat het de illusie ontstaat van een volgroeid exemplaar. De term ‘bonsai’ is een verbastering van ‘penzai’, wat het Chinees is voor ‘boom in bak’. Ofschoon de traditie inmiddels ruim duizend jaar oud is, is deze, net als zoveel andere kunstvormen, door de Japanners overgenomen van de Chinezen.
Een scheut, zaailing of stek van een boom wordt gepot en met behulp van metaaldraad worden de stengels en stammen in de gewenste vorm gedwongen. De boom wordt in zijn groei geremd door de beperkte potruimte en in vorm gebracht en gehouden door het snoeien van de takken, maar ook van de wortels. Overtollig blad wordt verwijderd. Traditioneel worden bonsai in Japan buiten geplaatst, waardoor alleen winterharde boomsoorten kunnen worden gebruikt. De vormsnoei is niet lukraak: niet de boom bepaalt, maar de ’tuinman’. Er wordt weliswaar aangesloten bij de natuurlijke groei van de diverse boomsoorten als esdoorn, ceder of den, maar de bonsaaier dient zich strikt te houden aan een gedefinieerd plan. De schoonheidsleer of esthetiek schrijft dat strikt voor. Bovendien moet de boom ook minstens blijven leven. Dat valt niet zomaar mee, want de kleine pot kan maar weinig grond en voedingsstoffen bevatten. De grote broer in het wild kan best wel een poosje zonder water, maar de kleine jongen moet wel gekoesterd worden. Er wordt ook steevast gekozen voor kleinbladige boomsoorten, om het miniatuurprincipe te verwezenlijken, maar ook dit betekent meer bemoeienis. Grote groene bladeren leveren meer mogelijkheden voor fotosynthese dan kleine of bontgekleurde.
De bonsai-canon
In de loop van de geschiedenis is een heuse canon van bonsai-stijlen ontstaan. De gekozen boomsoort heeft invloed op de keuze van de stijl. Een aantal stijlen kan slechts op een beperkt aantal soorten worden toegepast. De stijlen kunnen in een aantal categorieën worden gegroepeerd. Deze behelzen onder andere de oriëntering van de stam, de bewerking van de stam, de vorm en positie van de wortels en het aantal stammen. Sommige stijlen zijn geïnspireerd op natuurlijke groeiwijzen in de vrije natuur, andere zijn vooral expressief. Wikipedia biedt een uitstekend overzicht van de geschiedenis van de bonsai-kunst en bespreekt uitgebreid de meest voorkomende stijlen.
Nederland is natuurlijk al zeer vertrouwd met miniatuurplanten. Vensterbanken worden al ruim honderd jaar gesierd met ‘vrouwentongen’ of Sansevieria’s en inmiddels met een enorm assortiment andere kamerplanten uit de kassen van het tuincentrum of de bloemist. De meest nabije verwant is wellicht de cactus. Het kleine stekelige bolletje is beslist een dwergje vergeleken met het echte werk dat je in bijvoorbeeld Mexico aantreft. En daar houdt de vergelijking meteen weer op: een cactus kan ook gerust geruime tijd zonder jou leven. Een bonsai legt het loodje.
Starten met een levenslange hobby?
Niet alle bloemenboten aan de Singel of tuincentra in den lande kunnen je onmiddellijk met raad en daad bijstaan. Er is gespecialiseerde kennis voor nodig. Op internet zijn de specialisten in de eigen regio te vinden. We lichten er een uit.
Bonsai Studio Deshima is in 1997 opgericht. Je vindt Deshima aan de Ir Lelystraat 44 in Nieuwerkerk aan den IJssel.
Hier geeft Teunis Jan Klein diverse cursussen, workshops en lezingen per week. Ook kun je hier zijn bonsai-collectie bekijken. Als een uit de hand gelopen hobby is Deshima nu een professioneel bonsai-bedrijf. Daarbij staat kennisdelen centraal en hier kunnen ook de gereedschappen en andere benodigdheden worden aangeschaft. Bonsai Studio Deshima heeft een winkel, tuin, warme en koude kas, lesruimte en een uitgebreide bibliotheek die ook uitleent en prima koffie! Want: Bonsai Studio Deshima is bedoeld als ontmoetingsplaats en doorgeefluik voor alle Bonsai-gerelateerde zaken.
Het starten met en verzorgen van bonsai vraagt om speciale aarde, om bonsai-draad om de twijg in een specifieke vorm te dwingen, om tangen en scharen en om potsetten al dan niet geglazuurd, om de boom te huisvesten. De tangen zijn nodig om het draad te buigen en – zoals de jintang – om het het dode hout te vormen. Aan de binnenzijde van de bek zitten ribbels voor het verwijderen van boomschors. Alsof de tak door nare weersomstandigheden is afgestorven en/of afgebroken. Een ‘jin’ is een kaal stuk tak zonder bast. De typisch Japanse scharen zijn voor twijgen, blad en wortels. De potsetten bestaan uit een lage schaal en een bijhorende schotel om de bonsai ook eventueel op een tafel te kunnen tonen, zonder dat het water de tafel beschadigt.
Bonsai in het Westen
De mooiste bonsai vinden we waarschijnlijk in Japan. Maar ook in Nederland kan genoten worden van prachtige exemplaren en hun liefhebbers. Bonsai van het Westen is een jaarlijks terugkerend evenement dat draait om de verzorging en presentatie van kleine bomen. Doel is om bonsaïsten te inspireren en te motiveren èn een breed publiek kennis te laten maken met deze unieke hobby. Het evenement wordt jaarlijks georganiseerd in een juni-weekend in de Botanische Tuin van Delft. De 2018-editie vindt plaats op 9 en 10 juni.
Meer informatie:
- Deshimabonsai.nl
- Bonsaishop.nl
- Bonsaiempire.nl
- Begin Japanology Bonsai
- Bonsaivanhetwesten.nl
- Wikipedia Bonsai
Levende kunstwerken
Bonsai worden beschouwd als levende kunstwerken. Het moge duidelijk zijn, wie zich op de Singel laat verleiden tot het aanschaffen van een kleine boom, dient te beseffen dat er veel meer onderhoud, zorg en geduld bij nodig is dan bij de tulpenbol of de cactus.
4 december 2017