In dit vijfde deel van de reeks culturele codewoorden wil ik het graag hebben over het begrip shakkei (geleend landschap). Sommigen van jullie zijn al in Japan geweest en moeten de esthetische kwaliteit waarvan Japan doordrongen is hebben opgemerkt. Camera’s van Japanse makelij bezitten vaak net wat meer detail of goed doordachte hulpmiddeltjes dan de buitenlandse concurrentie. Vreemde technologie wordt geabsorbeerd en vaak in miniatuurvorm opnieuw gemaakt. Ook is Japanse etiquette gebaseerd op het reduceren van al te bruuske bewegingen naar zeer subtiele gebaren waarmee een wereld van verschillende sociale betekenissen kan worden opgeroepen. Bij shakkei vindt eenzelfde reductie plaats, namelijk het weergeven van een uitgestrekt landschap met al zijn eigenschappen in een miniatuurvorm.

Bij shakkei wordt een impressie van de zee, bergen, bossen, wolken, regen en sneeuw van Japan weergegeven in een tot behapbare proporties gereduceerde tuin. Het concept werd zoals wel vaker bedacht in China, maar beleefde eenmaal in Japanse handen een enorme ontwikkeling. Oorspronkelijk betekende shakkei vooral het laten doorlopen van een natuurlijk element als een berg in de tuin. Door middel van de zorgvuldige plaatsing van een rotsblok of grote steen suggereerde de tuinarchitect van de tuin dat de bergketen doorliep in zijn creatie. De Japanse tuinarchitecten waren echter niet tevreden met een dergelijke gedeeltelijke toepassing van het concept. Zij maakten het geleende landschap tot een centraal thema en element in hun tuin. Een Japanse tuin bestaat daarom vaak uit een enorme verscheidenheid van oorspronkelijk weidse natuur die is teruggebracht tot een beloopbaar oppervlak. Japanse tuinen zijn zo ontworpen dat je de sfeer van een hele oceaan, een enorme berg en een uitgestrekt woud in slechts één of twee blikken tot je kunt nemen.

Reeds tegen het jaar 1700 bezaten veel Japanse clanhoofden een kaiyushiki teien of wandeltuin. Deze tuinen waren gevuld met miniatuurversies van de oogverblindende vergezichten die de clanhoofden op hun jaarlijkse reis naar het hof van de shōgun (militaire leider van Japan) aan zich voorbij zagen trekken. Het doel van een geleende landschapstuin is om stenen, water, bomen en hoopjes aarde te gebruiken op zodanige wijze dat het beeld wat aan de bezoeker van de tuin verschijnt daadwerkelijk lijkt op het landschap zoals dat er in de realiteit uitziet. Een hele berg met zijn bomen, ruisende beken en stenen of de uitgestrektheid van de oceaan met zijn golven en kustlijn kan worden weergegeven. Een dergelijk uitzicht is bedoeld om schilderijen en poëzie uit het geheugen van de bezoeker op te roepen en hem daardoor toe te staan om tegelijkertijd te genieten van al die mooie plaatjes. De oorsprong van de drang om landschappen tot in het extreme te verkleinen is misschien te vinden in de religieuze Shintō-cultus. In deze Japanse natuurreligie kan iedere steen, boom, heuvel of water een belichaming zijn van de hele kosmos.

Waar de oorsprong ook moge liggen, feit blijft dat de shakkei tuinen de moeite van het bezoeken meer dan waard zijn. Twee van de bekendste tuinen in deze categorie zijn de Entsuuji en de Hiei-tuin, die beide in Kyōto liggen. Bezoek deze tuinen vooral als je (weer) in Japan bent!