Hoewel Mikio Naruse een ster van de Japanse cinema is, en niet onder doet voor grootheden als Akira Kurosawa, Yasujirō Ozu en Kenji Mizoguchi, is hij in Nederland lang onbekend gebleven. Wellicht speelt zijn bescheiden ambitie hierbij een rol; “Na twee weken is het publiek de film alweer vergeten”, luidt een veelzeggende uitspraak van de regisseur. Naruse maakte echter 88 topfilms waarvan 44 bewaard zijn gebleven. Tot eind januari vertoont filmmuseum Eye een selectie. 

De films van Mikio Naruse (1905-1969) spelen zich af in naoorlogs Japan; een moeilijke periode voor de meeste Japanners. Er was veel armoede en schaarste, en het land veranderde in rap tempo. Het was een strijd tussen enerzijds vasthouden aan traditie en anderzijds het omarmen van verandering en modernisering.

Hoe gaan Japanners uit de middenklasse om met deze veranderingen in de twintigste eeuw? Wat is de impact van een moderniserend Japan op diens burgers? Naruse laat zijn personages worstelen met verandering, traditie en moderniteit. De regisseur laat de kijker als het ware in een tijdmachine stappen, en schetst een hard en realistisch tijdsbeeld van naoorlogs Japan. De films vallen binnen het genre van de zogeheten shōmingeki (‘drama over gewone mensen’): de regisseur focuste op het leven van de Japanse middenklasse.

Feministische regisseur

Naruse wordt ook wel de eerste feministische filmmaker van Japan genoemd; het merendeel van zijn films heeft als hoofdthematiek het leven van vrouwen.
Zijn vrouwelijke personages hebben te lijden onder de slechte economische situatie, maar zijn vooral gevangen in een verstikkende patriarchale samenleving, waartegen ze zich dikwijls verzetten. De vrouwen zijn sterk, onafhankelijk, gevat en vol humor (de sassy opmerkingen van de dames zorgen niet zelden voor een harde lach onder het publiek). Met een sterke wil verzetten ze zich tegen de misère maar tevergeefs; hun onfortuinlijk lot staat al vast, en zowel de dames als de kijker is geen happy ending gegund.

Deze vrouwen laat Naruse vertolken door alle grote actrices van de Japanse cinema, waaronder Naruse’s muze Hideko Takamine en Setsuko Hara (bekend uit de films van Yasujirō Ozu). Behalve een aanklacht tegen de sociale ongelijkheid van die tijd, bevatten de films dus ook een heuse sterrencast (met bijhorende acteerprestaties).

De kracht van eenvoud

Naruse was een liefhebber van eenvoud. Zijn cameravoering bestaat uit relatief statische shots van gelijke lengte in een consistent tempo, waarbij geen pauzemomenten of climaxen zijn. Akira Kurosawa, die als regieassistent voor Naruse heeft gewerkt, omschreef de beeldtaal van Naruse als volgt: ‘Wat aan de buitenkant een kalme stroom van beelden lijkt, verbergt in zich een maalstroom’. Naruse’s tempo en montage zorgen voor een verslavende sfeer en snelheid; voor je het weet heb je weer één van zijn films afgekeken. In de films zijn de personages vaak belangrijker dan het plot. In zijn acteursregie laat Naruse de personages schitteren met zo min mogelijk dialoog; subtiele blikken en handelingen spreken boekdelen. Ook de setting houdt Naruse bewust sober: buitenscènes op locatie zijn schaars. In het huis of op het werk; dat is waar het overgrote deel van Naruse’s verhaallijnen zich afspelen.

Het is het leven van alledag, van de gewone burger, dat Naruse meeslepend in beeld brengt. Het is juist deze eenvoud die de films hun een emotionele overtuigingskracht geven; ze blijven kleven op ons netvlies en in ons geheugen. Het levert tragische films op, waarbij de kijker meeleeft met het alledaagse leven van gewone mensen, soms ook lacht om de universele banaliteiten van het leven, en tegelijkertijd ook een spiegel wordt voorgehouden. Redenen genoeg dus om je snel naar Eye te begeven!

Tot 29 januari 2017 is in Filmmuseum Eye in Amsterdam een retrospectief te zien van Mikio Naruse. Meer informatie en het filmprogramma vind je op de website.