De Meisho Edo Hyakkei (honderd bekende gezichten op Edo) is de laatste serie landschapsprenten die Hiroshige voor zijn dood gemaakt heeft. De prenten zijn gedateerd tussen 1856 en 1858. Hiroshige maakte deze ukiyo-e in opdracht van de drukker Uoya Eikichi. Opvallend aan deze serie is het verticale formaat van de prenten. Dit zorgt voor nieuwe mogelijkheden met betrekking tot compositie en perspectief. Na de eerste 20 prenten introduceert Hiroshige bovendien nog een nieuw stijlelement: het op de voorgrond plaatsen van een object tegen een vagere achtergrond. Van deze serie bestaan verschillende edities, die te onderscheiden zijn door de kleuren in het cartouche. Voor wie zijn serie wil bekijken of er één kan verkrijgen, is het interessant om iets te weten van de kwaliteit van de verschillende edities.
Andō Hiroshige (1797-1858 was al tijdens zijn leven gekend en beroemd om zijn vakmanschap in het ontwerpen en componeren van betekenisvolle illustraties, zijn kwaliteit staat in dit artikel dan ook zeker niet ter discussie. De serie Meisho Edo Hyakkei was bedoeld als het grote sluitstuk op de carrière, maar juist deze serie werd niet onverdeeld positief ontvangen. De reden hiervoor is allereerst gelegen in de ongewone composities in deze serie. De perspectiefwerking pakt in sommige prenten goed uit en zorgt voor diepte en een kenmerkende sfeer. Echter, bij een aantal prenten voegt dit stijlelement niets toe aan de prent; men vond het maar vreemd. Een andere factor die de waardering van deze serie in de weg stond, was de lage kwaliteit van de beschikbare prenten. Toch waren de prenten in Hiroshige’s tijd zo populair dat er vele drukken van verschenen zijn.
Kwaliteit van edities van Hiroshige
Voor wie de serie wil bekijken, heeft het het Brooklyn Museum in New York, één van de meest toonaangevende musea in de wereld, de complete serie Meisho Edo Hyakkei online beschikbaar gesteld. Ook de bibliotheek van het Japanse parlement stelt online de uitgebreide collectie van prenten van deze serie beschikbaar.
Als je de prenten van het Brooklyn museum vergelijkt met de prenten van het Japanse parlement, dan zal opvallen dat er van prenten verschillende versies lijken te zijn, te zien aan de verschillende kleuren cartouches maar ook aan verschillen in de kwaliteit van de prent.
Algemeen aangenomen wordt dat de indicatie voor de kwaliteit in deze serie het aantal kleuren is dat gebruikt wordt op het cartouche, het vierkant in de rechterbovenhoek met de naam van de prent. Vaak worden de prenten van de serie Meisho Edo Hyakkei dan ook op basis van het aantal kleuren in dit cartouche onderscheiden. Een cartouche met drie of meer kleuren behoort tot de eerste editie. Met twee kleuren behoort het tot de tweede editie. En met slechts één kleur behoort het tot de derde editie.
De kleuren in het cartouche zijn met name een indicator hoe luxe een prent is uitgevoerd en niet wanneer deze gedrukt is. Met luxe bedoelen we de hoeveelheid kleuren in de prent en de hoeveelheid en kwaliteit van de bokashi, de techniek die bij ukiyo-e gebruikt wordt om een perfecte gradatie of shading van licht naar donker te realiseren. Met name Hiroshige staat bekend om zijn uitstekende bokashi van pruisisch blauw om bijvoorbeeld een avondlucht weer te geven.
Wanneer een prent gedrukt werd, kan afgeleid worden uit het zegel van de autoriteiten met daarin de maand en het desbetreffende jaar. De autoriteiten maakten gebruik van de symbolen van de Chinese astrologie om een jaar aan te geven. Zo is 1856 het jaar van de draak, 1857 het jaar van de slang. Hierbij is het ook nog van belang om rekening te houden met de Japanse jaartelling, waarbij de maanden niet gelijk lopen met onze huidige westerse kalender.
Om de verschillen in kwaliteit uit te lichten wil ik hier vijf verschillende prenten uit de collecties van het Brooklyn Museum en het Japanse parlement vergelijken.
Twee prenten heb ik uitgekozen om te vergelijken omdat het stempel met de datum met de goedkeuring van de autoriteiten verschilt. Dit kan een indicatie geven van wanneer een bepaalde editie gedrukt werd. Het gaat om de prenten Soto Sakurada Benkeibori Kojimachi en Takata no Baba. De twee andere prenten die ik wil vergelijken zijn Kasumigaseki en Tsukudajima Sumiyoshi no matsuri omdat hiervan mooiere en luxueuzere edities bestaan dan de versies die zijn opgenomen in de set van het Brooklyn Museum. Tenslotte beschouwen we de prent Kyobashi Takegashi.
Prent 1. Soto Sakurada Benkeibori Kojimachi
Deze prent is een van de minst opvallende prenten uit de serie Meisho Edo Hyakkei. Het grootste deel van de prent wordt gevuld door de gracht/rivier om het toenmalige Kasteel van Edo. Het gebouw met de rode poort is van II Naosuke, die regeerde over Hikone en ook een van de Shogun’s persoonlijke adviseurs was.
Er bestaan twee versies van deze prent. De eerste versie (A) heeft een zegel van de autoriteiten met als inscriptie Tatsu 4, dus de vierde maand van het jaar van de draak, maar vaker weergegeven als 4/1856. De cartouche van deze versie bestaat uit een oranje achtergrond met een patroon in geel. Ik maak bij deze eerste versie bovendien nog een onderverdeling met betrekking tot de tijd. De jongere editie is versie A1. Deze editie bevindt zich in de collectie van de Amerikaanse bibliotheek van het congres. Versie A2 is een oudere editie en bevindt zich in de bibliotheek van het Japanse nationale parlement.
De tweede versie (B) heeft een zegel met Tatsu 5, dus 5/1856. De cartouche bestaat uit een roze achtergrond met een patroon in het wit. De tweede versie is opgenomen in de Brooklyn Museum.
 versie A1 en A2 |
 versie B |
De reden dat er een maand verschil tussen de versies is, komt vermoedelijk omdat de prent hersneden moest worden. Bij het vanuit links gezien tweede paar bomen laag bij de grond, zit tussen de bomen een wit gat. Bij versie A2 zit ook nog een gat aan de linkerzijde van de vuurtoren. Met andere woorden, er lijkt sprake te zijn van een misdruk, omdat op het wit geen rode bokashi werd aangebracht. Bij versie B zijn deze problemen opgelost.
versie A1 
Versie A2 (in nog slechtere staat) 
Versie B
Een andere zichtbare fout zit in het gras net onder de boom bij de bron. Bij zowel versie A1 als bij versie A2 is hier een wit gat te zien. Ook bij de achterste grasrand is een wit stuk aanwezig dat later in versie B ook hersteld is. Bij versie B is dus vermoedelijk het grasblok opnieuw gesneden en zijn de witte gaten niet meer zichtbaar.
 Versie A1 |
 Versie A2 |
 Versie B |
Hieronder is te zien dat versie A1 veel meer geleden heeft onder de herhaaldelijke drukken dan versie A2. Dit is een van de redenen waarom ik vermoed dat versie A2 een oudere versie is. Beide hebben een witte streep bij het uiteinde van de grasrand. Bij versie B is hoogstwaarschijnlijk de gehele grasrand hersneden en dus is dat probleem ook opgelost.
 Versie A1 |
 Versie A2 |
 Versie B |
Een ander opvallend detail is de houtnerf die in versie A1 zichtbaar is in het water. Zowel bij versie A2 als versie B is dezelfde houtnerf niet meer te zien. Een mogelijke verklaring voor het ontbreken van de houtnerf bij versie A2 kan zijn dat er zeer weinig blauwe inkt is gebruikt voor de gracht. Dit gaat echter niet op voor versie B.
 Versie A1 |
 Versie A2 |
 Versie B |
Concluderend kunnen we stellen dat beide versies van A van slechtere kwaliteit zijn dan versie B. Dit gaat in tegen de algemene verwachting dat een oudere druk slechter is. Ik vermoed dan ook dat er bij versie B veel blokken opnieuw gemaakt zijn. Wat het proces van veel drukken met een prent doet is zeer goed te zien bij A1, zeker als je de prent vergelijkt met versie A2. Beide prenten hebben dezelfde fouten met uitzondering van het gat in de bomenrij maar versie A1 heeft veel meer plekken waarbij het kleurblok langs de lijnen heeft gedrukt.
Prent 2: Takata No Baba (Takata Riding Grounds)
Deze prent verbeeldt het oefenterrein waar ruiters vanaf hun paard op een doel moesten schieten. Deze prent heeft als opvallend element een half afgesneden boom en een doel voor de pijlen op de voorgrond. Het perspectief van dit element op de voorgrond is enigszins vreemd, vooral vanwege de richting waarin de pijlen liggen. Vermoedelijk kijken wij achterop het doel. Over de weg zien we de paarden die richting hun doel aan het rijden zijn. En in de verte zie je de berg Fuji.
Ook van deze prent bestaan twee edities. De eerste editie (A) heeft een stempel van de autoriteiten uit de eerste maand van het jaar van de slang (mi), oftewel 1/1857. Deze versie heeft als cartouche een oranje achtergrond met gele lijnen. Deze versie is opgenomen in de bibliotheek van het Japanse nationale parlement.
De tweede editie (B) heeft een stempel van de autoriteiten uit de tweede maand van het jaar van de draak, dus 2/1857. Deze versie heeft een zwart-paarse achtergrond en een lichtgrijs patroon. Deze versie is opgenomen in de collectie van het Brooklyn Museum.
  Versie A |
  Versie B |
Het eerste verschil zit meteen in de bovenste laag bokashi. Bij versie A is er sprake van een rode bokashi met daaronder een blauwe lucht, die ver naar beneden doorloopt. Terwijl bij versie B er blauwe bokashi is aangebracht en daaronder een laag blauwe lucht. De lucht houdt bij versie B ook eerder op dan bij versie A.
 Versie A |
 Versie B |
Wel is op deze afstand al zichtbaar dat er verschillende pigmenten gebruikt zijn voor het maken van de kleur van de boom. Maar ook de omlijning van de bokashi rondom de boom verschilt. Bij versie A is dit namelijk slordig gedaan. Het witte gat aan de zijkant lijkt opgevuld door in versie B een dikkere belijning te voeren. De tweede witte rand hoogstwaarschijnlijk is opgevuld door meer bokashi toe te brengen.
 Versie A |
 Versie B |
Een ander probleem dat in versie A aanwezig is, namelijk een gat in de paal waaraan het doel is vastgemaakt, is in versie B opgelost. De oplossing voor het gat lijkt te zijn geweest dat de lijn opnieuw gesneden werd.
 Versie A |
 Versie B |
Verder zitten er bij de achtergrondfiguren, de personen die de boog schieten in de tent bij versie A grote witte strepen, die bij versie B verdwenen zijn.
 Versie A |
 Versie B |
Een ander detail is dat bij versie A de bergen op de achtergrond een groene kleur hebben terwijl deze bij versie B grijs zijn. Bovendien is bij versie B ook bokashi aangebracht op de berg. Bij beide zit er echter een kleine witte vlek bij de voet van de Fuji en de boom.
versie A
Versie B
Dat versie B mooier is dan versie A is te zien aan het gebruik van de kleuren alsook de bokashi. Een ander voorbeeld is de bokashi onder aan de paal bij versie B terwijl die ontbreekt bij versie A.
 Versie A |
 Versie B |
Concluderend kan men stellen dat versie A van deze prent verreweg de slechtste versie van de twee is. Op drie punten is de prent minder. Allereerst heeft versie A vergeleken met versie B veel meer plaatsen waar het kleurblok niet binnen de lijnen bleven met als gevolg witte plekken. Ten tweede zijn de kleuren die gebruikt worden in versie A veel minder mooi maar ook veel minder waarheidsgetrouw dan bij versie B. Voorbeeld hiervan zijn de groene bergen en de grijze bomen van versie A terwijl de bergen grijs zijn en de bomen bruin bij versie B. Als laatste punt is er bij versie B meer gebruikt gemaakt van het aanbrengen van bokashi waardoor de prent als een luxueuzere uitgave beschouwd mag worden.
Derde prent: Kasumigaseki
Deze prent heeft betrekking op het nieuwe jaar. Dit is te zien aan de vliegers in de lucht maar ook aan de processie die in het midden van de weg loopt.
Van deze prent bestaan twee versies. In tegenstelling tot de bovenstaande prenten hebben beide prenten wel een stempel van de autoriteiten uit dezelfde maand, namelijk uit de eerste maand van de slang, dus 1/1857. Het grootste verschil zit dan ook in het cartouche. De versie (A) uit de bibliotheek van het Japanse parlement bevat een oranje achtergrond met een geel patroon. De Brooklyn versie (B) bevat een roze cartouche. Men kan zien dat de roze cartouche veel netter binnen de randen is geprint.
 Versie A |
 Versie B |
Opvallend aan deze prent is de verschillende inkleuring van de lucht. De blauwe bokashi en de uitwerking loopt in versie A veel verder door naar beneden waar het bijna overgaat in de uitloop van de rode bokashi. Bij de uiteinden van de grote vlieger houdt het blauw pas op. Bij versie B loopt de blauwe bokashi veel minder ver door maar is wel met veel meer kracht aangebracht. De houtnerf is bij versie B veel beter te zien.
 Versie A |
 Versie B |
Wat verder opvalt, is dat in versie B er bokashi in de bomen is aangebracht. Ook is de linker boom in het plaatje van de roze cartouche volledig opgevuld terwijl er bij het rechter plaatje nog plekken zijn waar lucht door komt. Ook is er in versie B bokashi aangebracht op de mensen die op de voorgrond staan terwijl deze bij de versie van de bibliotheek in het nationale parlement maar in een kleur zijn. Dit zorgt voor de conclusie dat ondanks het feit dat versie B op basis van de cartouche een mindere versie zou zijn, op basis van bokashi in de boom en de figuren beter is. De menselijke figuren zijn beter zichtbaar in de versie B..
 Versie A |
 Versie B |
Toch is niet alles mooier aan versie B, zo zijn de muren bij versie A zijn mooier en duidelijker weergegeven.
 Versie A |
 Versie B |
Concluderend is tegen de verwachtingen in de versie van het Brooklyn museum mooier dan de versie met een cartouche met twee kleuren. De belangrijkste reden is dat versie B duidelijker gedrukte figuren heeft, alsook dat er meer bokashi in de prent is gebruikt.
Prent 4: Tsukudajima Sumiyoshi no matsuri (Sumiyoshi Festival)
Op deze prent staat een grote banier voor een schrijn voor Sumiyoshi op het eiland van Tsukudajima in de baai van Tokyo. Om de 3 jaar werd er een festival gehouden om de godheid Sumiyoshi te vereren. Ook in 1857 werd er zo’n festival gehouden.
Van deze prent zijn tenminste vier versies wat betreft kleuring van cartouche bekend. Ik concentreer mij op de versies van het Japanse parlement en Brooklyn museum, maar zal ook naar andere versies verwijzen.
Versie A bezit een gele ondergrond met daarop oranje opdruk. Dit is de versie die in het bezit is van de bibliotheek van het Japanse parlement.
Versie B bezit een gele cartouche met daarop groene opdruk. Een voorbeeld van deze versie bezit het Brooklyn museum. Beide versies hebben een zegel van de autoriteiten uit de zevende maand van het jaar van de slang, dus 7/1857.
 Versie A |
 Versie B |
Zoals men kan zien heeft men voor de bovenste lucht verschillende kleuren bokashi gebruikt, bij versie A is dit blauw en bij versie B is dit rood. Er is bijzonder genoeg ook een versie met een geel oranje cartouche maar met een rode lucht.
Maar het opvallendste verschil tussen de versies is gelegen in waar men de bokashi op de zee heeft geplaatst, vooraan de plaat of ten hoogte van het grootste schip.
Versie A
Versie B
Ik vermoed dat versie A een eerdere druk is en dat door het vele herdrukken er zich in het grasblok een hinderlijke witte streep zich heeft gevormd. Om dit te camoufleren heeft men volgens mij de bokashi opgeschoven tot de hoogte van het schip. Dit is ook goed te zien op deze versie met een driekleuren cartouche, waarbij zelfs stukken gras zijn weggevallen.
Een ander verschil is dat het stukje land waar de banier op staat, in versie B van bokashi is voorzien. Bij versie A is de boom niet gedrukt in het bruin, zoals bij versie B, maar in het grijs. Naar mijn mening is versie B vanwege het gebruik van bokashi en de rechte lijnen, de mooiste druk .
Prent 5 Kyobashi Takegashi
Op deze nachtelijke prent staan in totaal drie bruggen afgebeeld. De voorste brug is de Kyobashi. De naam van deze brug verwijst naar de toenmalige hoofdstad, namelijk Kyoto, waar de keizerlijke familie verbleef. Als men Edo ging verlaten en de Kyobashi zag, dan wist je dat je op de juiste weg was. Aan de zijkant ziet men een bamboebos. Bamboe was in de Edo-periode een van de belangrijkste grondstoffen.
Deze prent is uitgegeven in het maand 11 van het jaar van de slang, dus 11/1857. In de beschrijving van Kyobashi Takegashi (Kyo Bridge and Bamboo Bank) in het boek Hiroshige door M. Forrer e.a., wordt aangegeven de versie met het driekleuren cartouche en een subtiel gebruik van bokashi de eerste editie van deze prent zijn en dat dit later is vervangen door een editie met een cartouche in geeloranje. Deze versie met het geel oranje cartouche, versie A, is te vinden in de bibliotheek van het Japanse parlement. Versie B van het Brooklyn Museum heeft drie kleuren cartouche, namelijk een witte achtergrond met rood en blauw.
 versie A |
 versie B |
Bij versie B lijkt inderdaad meer bokashi te zien dan bij versie A. Allereerst heeft bij versie B de maan bokashi. Bovendien is er in het bamboebos op de grond groen aangebracht, terwijl bij versie A alles monotoon bruin lijkt te zijn. Hieronder is ook een donkerblauw bokashi te zien. De spullen in de boot zijn bij versie B veel levendiger gemaakt door de bokashi. Ook boven de derde brug is wat donker bokashi aangebracht. Daarentegen zijn de palen waarop de brug rust bij versie B slechts een even kleur bruin, terwijl bij versie A er hier wel bokashi is aangebracht.
 versie A |
 versie B |
Ook is bij versie A te zien dat minder goed binnen de lijnen gedrukt is, zie bijvoorbeeld de blauwe lucht op het hoofd van de tweede man in het midden van de brug. Een detail de andere kant uit is dat er bij versie A veel meer bamboescheuten de lucht ingaan, terwijl dit bij versie B niet het geval is.
 versie A |
 versie B |
Conclusie
In dit artikel zijn vijf verschillende werken uit de serie Meisho Edo Hyakkei tegen het licht gehouden. In totaal bestaat de serie uit 119 prenten, dus de op grond van deze prenten getrokken conclusies zijn allerminst definitief.
Bij de eerste twee prenten waar we naar gekeken waarvan de datum van het stempel van de autoriteiten een maand verschilt van elkaar. In beide gevallen was het cartouche van de ‘oudste’ prent geeloranje gekleurd. Bovendien ziet de ‘nieuwere’ prent er kwalitatief beter uitzag. Dat de kwaliteit beter is zie je aan het feit dat er minder witte plekken op de print zijn, dat er meer en beter passende kleuren worden gebruikt en dat er extensiever bokashi wordt toegepast. Ik vermoed dat het verschil in maand kwam doordat er een nieuw lijnenblok gesneden moest worden vanwege het feit dat het oude versleten is of te veel fouten had, en dus het blok opnieuw naar de autoriteiten moet zodat zij nogmaals hun goedkeuring geven.
Bij bij de drie andere prenten die we bekeken hebben zat ook steeds een prent met een geeloranje cartouche. Ook hier waren de prenten met de oranjegele cartouche de kwalitatief slechtste prenten. En ook hier lijken fouten in latere versies opgelost te worden, een voorbeeld hiervan kan het verschuiven van de bokashi zijn.
Anders dan Forrer e.a. ga ik er op basis van bovenstaande vergelijkingen vanuit dat de prenten met een geeloranje cartouche de eerste versie van een print zijn. De geeloranje versies waren erg simpele uitgaven met weinig bokashi en ook weinig kleur. Vaak zat in deze versie ook fouten of ontstonden er witte plekken door het vele drukken. Wanneer een prent succesvol was herstelde men de fouten in de originele blokken en vaak sneed men ook nieuwe kleurblokken of lijnblokken. Vaak werden bij deze nieuwe prenten ook meer bokashi toegebracht en in het algemeen in mooiere kleuren gedrukt.
Uiteindelijk dient iedereen op basis van eigen voorkeuren een keuze te maken voor een prent die hem of haar aanspreekt. Ik hoop dat deze analyse inzicht en focus kan bieden bij het waarderen en genieten van de prenten van de grote Hiroshige.
Zie ook
Hiroshige : Prints and Drawings. – Matthi Forrer…[et Al.]
Uitgever: Prestel
Engelstalig 256 pagina’s
New edition 9783791325941 september 2001
duidelijk en erg leerzaam en voor zo ver ik kon vinden de enige site met deze informatie bedankt .
Dank voor je reactie!