Japanse literatuur vóór Murakami

Ivo Smits, hoogleraar Japans aan de Universiteit Leiden en gespecialiseerd in Japanse literatuur en film, maakte recent een omvangrijke tournee langs grote steden in Nederland en Vlaanderen om Nederland kennis te laten maken met eerdere Japanse schrijvers uit de twintigste eeuw waarvan recentelijk vertalingen in het Nederlands beschikbaar zijn gekomen. Ivo Smits deed dat op verzoek van Schwob, een initiatief van het Nederlands letterenfonds om vergeten literatuur onder de aandacht te brengen en graag, er is meer dan Murakami!

Ivo Smits verzorgde een inleiding tot een drietal onlangs verschenen werken: Yume no Ukihashi (De brug der dromen, 1959, en andere verhalen) van Jun’ichiro Tanizaki, Ningen no Jōken (Menselijke Voorwaarden, 1956 – 1958) van Junpei Gomikawa en Ryōjū (Het Jachtgeweer, 1949) van Yasushi Inoue. De redactie van Katern: Japan genoot van de onderhoudende en inspirerende lezingen en vat het betoog van Professor Smits voor u samen.

Murakami, What else?

Het literaire werk van Haruki Murakami is enorm populair. Hij wordt al een aantal jaren genomineerd voor de Nobel-prijs literatuur en heeft hem om onbegrijpelijke redenen echter nog niet gekregen. Zijn personages voelen zich vaak vervreemd en verdwaald in de steeds complexer wordende 21e eeuwse wereld. Als lezers kunnen we ons daarmee goed identificeren, omdat we zelf ook dat steeds groter wordende bombardement aan keuzes krijgen voorgeschoteld in onze levens. Door de alomtegenwoordigheid van Murakami zou je echter bijna vergeten dat er nog andere Japanse schrijvers te ontdekken zijn.

De Japanse literaire elite hecht van oudsher vooral belang aan de persoonlijke waarheid van de schrijver, die tot uitdrukking moet komen in het geschreven werk. Een goed voorbeeld hiervan is de shishōsetsu (ik-roman) waarin de schrijver zo natuurgetrouw mogelijk zijn innerlijke belevingswereld beschrijft. De auteur doet bij voorkeur een bekentenis en geeft vorm aan zijn/haar “zelf”. Het plot is minder belangrijk dan persoonlijke waarheid.

Jun’ichiro Tanizaki past niet in deze traditie, hij houdt er heel andere opvattingen op na. Hij vindt juist dat de schrijver een fantasievol universum moet scheppen in zijn romans en best een loopje mag nemen met de waarheid. “Prachtige leugens moeten lezers laten wentelen in (ge)kunst(eldheid)”.

Jun’Ichiro Tanizaki : De Brug der Dromen

De Brug der Dromen is een verhalenbundel waarin Tanizaki’s opvattingen over het begrip fictie en zijn overpeinzingen van de verschillen tussen het oosten en westen naar voren komen. De schrijver is geobsedeerd door femmes fatales (verleidelijke vrouwen waar de schrijver zich graag aan overgeeft) en de jacht op genot in het snelgroeiende Tokyo van de jaren ’20. Tanizaki schrijft bijvoorbeeld over de ranke vingers van een aantrekkelijke vrouw dat ‘hij ze wel zou willen kweken in een bloempotje.’ De auteur stelt de relatie tussen modernisering, culturele identiteit en de ideale vrouw aan de kaak. Door invloed van Europese en met name Amerikaanse cultuur krijgen Japanse vrouwen en meisjes een onafhankelijker en individualistischer vrouwbeeld voorgespiegeld, dat sterk contrasteert met het beeld van de traditionele Japanse vrouw. Dit komt goed naar voren in de roman Chijin no Ai (Liefde van een dwaas, 1924), waarin hoofdpersoon Yōji zich laat inpalmen door het ondeugende, zich op Amerikaanse wijze gedragende meisje Naomi.

Wanneer de grote Kantō-aardbeving van 1923 Tokyo in de as legt, geeft Tanizaki een nogal onverwachte reactie op die gebeurtenis. Hij is blij dat de stad herbouwd kan worden, zodat ze op een echte, westerse stad gaat lijken. Later keert Tanizaki echter terug naar meer traditionele Japanse waarden. Tanizaki verhuist naar de traditionele Kansai regio en laat in Kobe zijn woning Ishōan (‘de pijnboomresidentie’) bouwen, die sterk geïnspireerd is door traditionele Japanse ideeën over architectuur. Ook schrijft hij in zijn essay In’ei raisan (Lof der schaduw, 1933) over de geneugten van het Japanse hurktoilet, dat zich vaak in een gebouwtje los van de hoofdwoning bevindt. Het toilet is onverlicht en volgens Tanizaki een ideale plek voor overpeinzingen of zelfs het dichten van haiku. De passage is echter niet helemaal oprecht, omdat Tanizaki in Ishōan een westers toilet laat installeren en de beschikking heeft over elektrisch licht.

Junpei Gomikawa : Menselijke voorwaarden

Gomikawa’s Menselijke Voorwaarden houdt zich, in tegenstelling tot Tanizaki’s werk, veel meer aan het stramien van de persoonlijke bekentenis. Hoofdpersoon Kaji, een jonge intellectueel, wordt in 1943 opgeroepen naar Mantsjoerije, om daar voor het Japanse leger tegen de Russen te vechten. Hij kan zich echter als personeelschef van een ijzererts-mijn laten benoemen en weet zo uit het leger te blijven. Ook trouwt hij met zijn vriendin Michiko. Helaas neemt het verhaal daarna een andere wending. Kaji’s pogingen om het personeel van de mijn uit hun mensonterende arbeidsomstandigheden te verlossen worden ontdekt door zijn meerderen. Kaji moet voor straf alsnog dienen in het leger.

Gedwongen door de harde omstandigheden in het leger ontwikkelt de pacifistische Kaji zich alsnog tot een meedogenloos en gevreesd militair leider, die dood en verderf moet zaaien om te overleven. Het enige dat hem op de been houdt, is de gedachte aan zijn vrouw Michiko, die hij hopelijk weer terug zal zien. De boodschap van Gomikawa, wiens eigen ervaringen in Mantsjoerije als bronmateriaal dienden, is dat zelfs de meest verstokte pacifist door de omstandigheden van de oorlog gedwongen kan worden een mensenleven steeds minder op waarde te schatten. Gomikawa toont dat een mensenleven in tijden van oorlog minder weegt dan een ganzendonsje.

Inoue Yasushi : Het jachtgeweer

In Yasushi’s Het Jachtgeweer komt de rekkelijkheid van de waarheid aan bod. De hoofdpersoon krijgt bericht van een onbekende man die zichzelf herkent in een gedicht van diens hand. Daarop stuurt de onbekende man drie aan hem gerichte brieven, afkomstig van drie vrouwen. In de brieven komt de jarenlange echtelijke ontrouw van de man aan het licht.

In de eerste brief schrijft de dochter van de overspelige over het verdriet dat ze voelt. De toon is naïef, ze weet nog niet hoe het echtelijke leven kan lopen. De tweede brief is van de bedrogen echtgenote. Op hardvochtige en besliste toon stelt ze een scheiding voor en stelt de eis dat het huis van haar zal blijven. Het jachtgeweer uit de titel komt in deze brief terug tijdens een bloedstollende passage, als de voormalige geliefden elkaar ontmoeten in de woonkamer. De derde en laatste brief is van de hand van de overspelige zelf, geschreven vlak voor haar dood. Ze schrijft pagina’s lang over bedrog, schuld en de spijt die ze heeft van haar daden. Ondanks de heldere inzichten die in elk van de brieven naar voren komen, lukt het geen van drieën om een overtuigende versie van de waarheid te geven.

Kijk verder dan Murakami

Hoewel de magisch-realistische boeken van Haruki Murakami ontegenzeggelijk een grote zeggingskracht bezitten in het huidige onzekere tijdsgewricht, is het zeer de moeite waard om ook de hierboven besproken titels te lezen. Tanizaki schotelt zijn lezer erotische fictie voor en meandert op magistrale wijze tussen westerse en Japanse invloeden, Gomikawa toont aan dat onschuld in tijden van oorlog moeilijk vol te houden is en Inoue speelt een ingenieus spel met de waarheid.

Schwob

Het initiatief Schwob is nieuwsgierig naar literatuur uit alle windstreken. Dit jaar vraagt Schwob in samenwerking met de deelnemende boekhandels en uitgeverijen speciale aandacht voor recent uitgegeven literaire klassiekers uit Japan.

Meer informatie

De brug der dromen van Jun’ichiro Tanizaki
De Bezige Bij
Uitgave: Gebonden met stofomslag
Vertaling: Jos Vos
Pagina’s: 160
Prijs: €45,00
ISBN: 9789023472292

Menselijke voorwaarden van Junpei Gomikawa
Van Oorschot
Uitgave: Gebonden met stofomslag
Vertaling: Jacques Westerhoven
Pagina’s: 1430
Prijs: € 69,99
ISBN: 9789028280113

Het Jachtgeweer van Yasushi Inoue
Meulenhoff
Vertaling: Jacques Westerhoven
Pagina’s: 80
Prijs: € 12,50
ISBN: 9789492254177

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *