De vlietende wereld van ukiyo-e (2) – Het drukproces

In het eerste deel van deze serie over ukiyo-e gaf ik reeds een beknopte geschiedenis van deze vorm van prentkunst. Zoals ik ook daar al vertelde werden deze prenten volledig met de hand gemaakt. De weinige prentkunstenaars die deze techniek tegenwoordig nog inzetten doen dit veelal zelfstandig. Oorspronkelijk werd het werk echter verdeeld onder meerdere specialisten: de ontwerper (die tegenwoordig vaak als ‘de kunstenaar’ gezien wordt), de houtsnijder en de drukker. Daarnaast speelde ook de uitgever een belangrijke rol, aangezien hij de laatste trends behoorde te kennen. Vandaag laat ik hem echter even buiten beeld, en zal ik me richten op de daadwerkelijke productie van de prent.

Het drukken begint met een schets van de ontwerper. Samen met de houtsnijder wordt vervolgens bepaald welke delen van de schets haalbaar zijn en welke aangepast dienen te worden. Als beiden tevreden zijn trekt de houtsnijder de lijnen over op een speciaal dun vel gampi-papier. Dit vel wordt vervolgens op het houtblok (vaak van kersenhout) geplakt, waarna de houtsnijder alles behalve de lijnen uit het blok snijdt. Het ontwerp verschijnt zo in negatief en spiegelbeeld in het hout, iets wat vooral bij prenten die veel tekst bevatten een hele uitdaging was voor de houtsnijder. Dit blok wordt ook wel het ‘sleutelblok’ genoemd, omdat het de leidraad vormt voor de productie van alle andere blokken. Per kleur is er over het algemeen een apart blok nodig, en het is dan ook geen wonder dat het aantal kleuren een belangrijke factor was bij het bepalen van de prijs van een prent.

Wanneer de blokken klaar zijn verschijnt de drukker op het toneel. Het drukken van ukiyo-e is een vak apart dat tegelijkertijd voorzichtigheid en snelheid vereist. De uitgever wil zijn prenten uiteraard zo snel mogelijk geleverd zien, maar als de drukker het papier verkeerd hanteert kan de prent gemakkelijk mislukken. Het papier moet tijdens het proces vochtig blijven om de opname van de pigmenten te bevorderen. Ook voor het uitlijnen van de blokken is dit van belang aangezien droog papier zou uitzetten wanneer het de verfstof opneemt.

Om te beginnen wordt het pigment gemengd en op het gewenste deel van het blok gesmeerd (in het geval van het sleutelblok is dit uiteraard zwart). Het papier komt vervolgens bovenop het blok, waarbij voor het bepalen van de juiste positie een hoekje en een blokje in de kantlijn aan de rand van het blok worden gebruikt. Vervolgens gebruikt de drukker een zogenaamde baren om het papier op het blok te drukken. De baren is een rond stuk gereedschap waarmee de drukker in cirkels over het papier wrijft terwijl hij zijn lichaamsgewicht gebruikt om druk te zetten. Dit proces vond plaats op een laag tafeltje waar de drukker op zijn/haar knieën voor zat. Goed voor de rug was het drukkersvak dan ook niet.

Als alle gewenste kleuren zijn aangebracht zijn is de prent klaar voor de verkoop. Hoewel een korte blog als deze wellicht geen recht doet aan het werk van de betrokken ambachtslieden is het hopelijk duidelijk hoe secuur men te werk moest gaan. Zeker in een wereld zonder kopieerapparaten is het op zijn minst opmerkelijk hoe men keer op keer met relatief simpele materialen prachtige details in ukiyo-e wist te verwerken. Volgende keer zal ik dieper ingaan in op sommige van de speciale technieken die gebruikt werden om deze details te realiseren.

Eén gedachte over “De vlietende wereld van ukiyo-e (2) – Het drukproces

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *