Eén van de meest invloedrijke culturele codewoorden in Japan is het begrip atarimae (‘natuurlijk’, ‘vanzelfsprekend’). Zoals ik eerder in deze serie al schreef liggen sociale omgangsvormen in Japan erg vast. Door de eeuwen heen ontstonden standaarden die gedragingen zowel zichtbaar als onzichtbaar in grote mate bepalen. Daardoor is het gedrag van veel Japanners vaak beter te voorspellen dan dat van menig buitenlander. Dit betekent echter niet dat ze ook beter te begrijpen zijn voor de buitenstaander. In dit vierde deel van de reeks Culturele Codewoorden ga ik verder in op de invloed van atarimae in de Japanse samenleving en de valkuilen die dat begrip met zich mee brengt.

Om de Japanse omgangsvormen te kunnen doorgronden, moet een buitenstaander een enorme hoeveelheid kennis opdoen over zowel zichtbare als onzichtbare omgangsvormen. Japanners zijn geboren en getogen in dit systeem van atarimae-gedragsregels, maar een buitenlander moet zich jaren onderdompelen in de Japanse maatschappij om ook maar een klein beetje mee te kunnen doen. Hoewel het misschien lijkt alsof atarimae duidelijkheid verschaft, is het tegenovergestelde waar. Het is namelijk vooral gebaseerd op emotie en veel minder op de praktische en objectieve manier van redeneren die in het Westen de overhand heeft. Omdat atarimae diep in de Japanse aard is verankerd, zijn er geen geschreven regels betreffende correct gedrag. Japanners verwachten van elkaar dat zij de regels begrijpen door veel te observeren en te imiteren.

Dit stille proces van observatie en imitatie vormt eveneens de sleutel tot de traditionele meester-leerling relatie in de Japanse kunsten, ambacht en het zakenleven in het algemeen. Het veelal jaren durende leerproces kan zeer frustrerend zijn voor Westerlingen, omdat zij niet of nauwelijks vooruitgang zien. Van nieuwe Japanse werknemers wordt verwacht dat zij leren zonder dat zij duidelijke uitleg krijgen. Westerse werknemers vragen vaak hoe en wat, terwijl de Japanse werknemer zwijgt en probeert om de regels zelf uit te vinden. Vragen is onbeleefd en is in Japanse ogen bovendien een blijk van onkunde.

Over het algemeen zullen zaken en politiek die onder de atarimae-categorie vallen in Japan niet snel veranderen of zich aanpassen aan de logica, ratio of het gemak van de buitenstaander. Alleen onder buitengewone politieke of zakelijke druk zullen zij afwijken van hun manier van doen. Een manier om ervoor te zorgen dat atarimae niet gebruikt wordt als excuus wanneer een handeling uit gewoonte heeft geleid tot falen, is het benadrukken dat atarimae ook voorkomt in andere culturen. Maar in andere landen wijkt men wel eerder van de gebaande paden af als de situatie hiertoe oproept.

Desalniettemin is het moeilijk om de Japanners van hun atarimae-manier van denken af te krijgen. Waar een Westerse zakenman automatisch van de principes van logica, eerlijkheid en wederzijds voordeel uitgaat, nemen de Japanners aan dat de andere zijde de Japanse manier van zakendoen niet begrijpt. Met andere woorden, de Japanners vragen zich niet noodzakelijk af of de ene of de andere partij goed of fout handelt. Zij gaan er van uit dat de Japanse manier van handelen de enige manier is omdat het de Japanse manier is. Wat betreft de Japanners is dan ook elk conflict dat ontstaat tussen buitenstaanders en henzelf te wijten aan het onbegrip van de atarimae bij de andere zijde.

Noot: op de afbeelding boven deze blog staat ‘atarimaetaisou’ geschreven, dat zoveel betekent als natuurlijke, volgens de regels verlopende gymnastiek.