Vanuit een westers perspectief gekeken, lijken Japanners vaak over een gespleten persoonlijkheid te beschikken. Het ene moment zijn ze schattig, prettig gestoord of verleidelijk, terwijl op het andere moment een enorme woede-uitbarsting kan plaatsvinden. Deze ogenschijnlijk tegenstrijdige gedragingen zijn niet zo vreemd, als je ze in de context van zogenaamde culturele codewoorden bekijkt. Deze codewoorden zitten vol culturele betekenis en controleren in sommige gevallen zelfs het gedrag van de Japanners. In deze serie hoop ik een aantal van deze culturele codewoorden aan te stippen, en zodoende het in eerste instantie vreemde gedrag van de Japanners in een context te plaatsen. Het culturele codewoord dat ik in dit artikel wil behandelen, is Shirankao (‘het gezicht in de plooi houden’).

Reeds in de Heian-periode (794-1185), was Japan al een dermate homogeen volk, dat de communicatie al voor een groot deel op non-verbale wijze kon plaatsvinden. Deze nadruk op gezichtsuitdrukkingen, handgebaren en buigingen die allemaal een vaste betekenis bezaten, werd tijdens de Tokugawa periode (1603-1868) nog sterker. Dit kwam doordat het land zich zo veel mogelijk afsloot van buitenlandse culturele invloeden. De Japanse bevolking moest in toenemende mate over een serieuze acteervermogens beschikken, omdat de kleinste afwijking van de norm kon leiden tot het stuklopen van handelsrelaties of het schofferen van hoger geplaatste personen. Hoewel het belang dat men hecht aan correcte non-verbale communicatie aanzienlijk is afgenomen, bepaalt het ook in het huidige Japan nog grote delen van het sociale verkeer.

Het wekt dan ook geen verbazing dat in de loop der eeuwen het Shirankao ontstond. Door het gezicht in de plooi te houden kon de gesprekspartner eventueel ongenoegen niet van het gezicht aflezen en kon deze daar aan geen aanstoot nemen. Het Shirankao wordt tegenwoordig vooral ingezet tussen collega’s, bij belangrijke zakendeals en in de politiek. Bij besprekingen tussen vertegenwoordigers van Japanse bedrijven en hun westerse evenknieën drijft het de westerlingen vaak tot wanhoop. De directeur van de Japanse autofabrikant zou kunnen instemmen met het leveren van onderdelen door een westers bedrijf, maar zou de deal net zo goed kunnen laten afketsen om met een ander bedrijf in zee te gaan.

Gelukkig is er een manier om het Shirankao te ontwijken. Na werktijd gaan de meeste Japanse werknemers naar een Izakaya (traditionele Japanse drinkgelegenheid) om te ontspannen met een flinke dosis sake. Over het algemeen is dit de enige plek waar het Shirankao wordt afgelegd, en men over persoonlijke meningen en gevoelens kan praten. Als westerse zakenmensen willen weten hoe Japanse zakenlui echt over een deal denken, dan is dit het moment om naar de mening van de tegenpartij te informeren.

Samenvattend: het Shirankao fungeert als sociale smeerolie in de Japanse maatschappij, waardoor gesprekspartners en hoger-geplaatsten zo min mogelijk voor het hoofd gestoten worden. Echter, het leidt ook tot onbegrip in de communicatie tussen Japanners zelf en met name tussen Japanners en westerlingen. De oplossing om het Shirankao te vermijden, is het gesprek aan te gaan met Japanners in de kroeg, omdat het hen een alibi verschaft om hun echte gevoelens te uiten.